Βυζαντινά μνημεία στον Παλιό Ωρωπό και το Συκάμινο

 

Από τα μέσα του 9ου αιώνα, η Αττική ακολουθεί την ανοδική πορεία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μια πορεία αναδόμησης και άνθησης που είναι γνωστή ως Μακεδονική Αναγέννηση. Αρχίζουν να χτίζονται νέες εκκλησίες σε νέους αρχιτεκτονικούς τύπους και η οικοδομική αυτή δραστηριότητα θα φτάσει στο αποκορύφωμά της κατά τον 11ο και 12ο αιώνα σε όλη την Αττική. Αναφορικά με τα βυζαντινά μνημεία της περιοχής του Ωρωπού, πολύτιμα είναι τα στοιχεία που φέρνουν στο φως αξιόλογοι μελετητές όπως ο X. Μπούρας, ο Ι. Κουμανούδης και ο Αν. Ορλάνδος.

Ξεκινώντας από το Συκάμινο, στον παραμορφωμένο σήμερα ναό της Παναγίας Ελεούσας μπορούμε να διακρίνουμε γοτθικά μορφολογικά στοιχεία τα οποία οδήγησαν τον καθηγητή Μπούρα σε αναχρονολόγηση του μνημείου στον 13ο αιώνα. Σε πολύ μικρή απόσταση, βρίσκεται ο βυζαντινός ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, κτίσμα του 14ου αιώνα αναγνωρισμένο από την Αρχαιολογία και με πολλά εντοιχισμένα γλυπτά των βυζαντινών χρόνων, καθώς επίσης και το παρεκκλήσι των 40 μαρτύρων, κτίσμα του 13ου αιώνα χαρακτηρισμένο ρυθμού βυζαντινού και τύπου ελεύθερου σταυρού, που φέρει λίγες αγιογραφίες κατεστραμμένες.

Στο χωριό Ωρωπός δεσπόζει η γνωστή Παναγία, ο βυζαντινός ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου, ο οποίος είναι ο πιο καλοδιατηρημένος του χωριού και χρονολογείται τον 12^ο αιώνα. Στον ναό τελείται η Θεία Λειτουργία κατά την επέτειο του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στις 25 Μαρτίου, στις 15 Αυγούστου για την Κοίμηση της Θεοτόκου, καθώς και εκάστοτε μυστήρια γάμων, κλπ. Καταλαμβάνει συνολικό χώρο 2.114 τμ. μαζί με το προαύλιο και στο εσωτερικό του βρίσκουμε ενσωματωμένα αρχαία ανάγλυφα και επιγραφές.Είναι σταυροειδής με τρούλο και έχει επεκταθεί στο δυτικό το τμήμα με την κατασκευή νάρθηκα.Οι αψίδες του ιερού και ο τρούλος είναι κτισμένοι από λαξευτό πωρόλιθο και πλίνθους και οι υπόλοιποι τοίχοι του ναού από ακανόνιστους λίθους και κομμάτια πλίνθων. Ο νάρθηκας διαθέτει τοιχογραφίες οι οποίες όμως έχουν φθαρεί λόγω χαραγμάτων των πιστών και της έκθεσής του στις καιρικές συνθήκες.

Στην ανατολική πλευρά του χωριού βρίσκουμε τα ερείπια του ναού του Αγίου Νικολάου ο οποίος ανήκε στους σταυρεπίστεγους ναούς. Ο ερευνητής Αν. Ορλάνδος (1928) τον θεώρησε μεταβυζαντινό και τον ανήγαγε στους χρόνους της τουρκοκρατίας. Ωστόσο, σε επόμενη μελέτη (1969), και με βάση την διάπλαση της αψίδας του Ιερού, αναχρονολογήθηκε από τον Ι. Κουμανούδη και θεωρήθηκε βυζαντινό μνημείο, από τα αρχαιότερα της περιοχής, όπως και ο επίσης ερειπωμένος σήμερα ναός του Αγίου Γεωργίου (13ος αι.), του οποίου οι αποτοιχισμένες πλέον τοιχογραφίες (εκτίθενται στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών) υποδηλώνουν κάποια οικονομική ευμάρεια εκείνη την εποχή.

Οι τοιχογραφίες αυτές χρονολογούνται στις πρώτες δεκαετίες του 13ου αι. και ο Μανόλης Χατζιδάκης που τις μελέτησε αναφέρει: « Ο ζωγράφος του Ωρωπού, που οπωσδήποτε μπορεί να στήνει άνετα τόσο αξιόλογες μορφές, με ψυχολογικό βάθος, συνδυασμένο με ισχυρό το αίσθημα της μνημειακής ζωγραφικής και με κυριαρχία στα ζωγραφικά του μέσα, ανήκει στη σειρά των σημαντικών καλλιτεχνών, που, και αν δε τους δημιουργούν, ξέρουν τους νέους εκφραστικούς τρόπους του καιρού των».

Σε χαμηλό ύψωμα λίγο έξω από το χωριό βρίσκεται και ο ναός των Αγίων Αποστόλων, σε εντελώς ερειπιώδη κατάσταση. Ο αρχιτεκτονικός του τύπος ήταν μονόκλιτη βασιλική και ανάγεται στους ύστερους χρόνους της Φραγκοκρατίας (κατά τον Ι. Κουμανούδη, πριν το 1460). Λείψανα τοιχογραφιών φανερώνουν ότι κάποτε ο ναός θα ήταν κατάγραφος.

Τα μνημεία που αναφέραμε παραπάνω, καθώς και άλλα που θα παρουσιάσουμε σε επόμενα άρθρα, μαρτυρούν ότι η μελέτη της Ιστορίας του Ωρωπού δεν δημιουργεί εκπλήξεις μόνο στους ερευνητές της κλασσικής εποχής, αλλά και σε εκείνους των μεταγενέστερων εποχών.

 

Πηγές

Κουμανούδης Ι., Συμπληρωματική έρευνα επί των χριστιανικών μνημείων του Ωρωπού, Δελτίον Χριστιανικής και Αρχαιολογικής Εταιρείας Αθηνών 5 [περίοδος Δ΄] (1969)

Μπούρας Χ.-Μπούρα Λ., Η Ελλαδική Ναοδομία κατά τον 12ο αιώνα, Αθήνα 2002

Ορλάνδος Α.," Μεσαιωνικά Μνημεία Ωρωπού και Συκαμίνου", Δελτίον Χριστιανικής και Αρχαιολογικής Εταιρείας 4 (περίοδος Β΄ 1927) 25-45

Βυζαντινά Μνημεία Αττικής: http://www.eie.gr/byzantineattica/

Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου, Ωρωπός: https://youtu.be/sH7_kt1OVJk