Βυζαντινά Μνημεία στις Αφίδνες, τον Αυλώνα και τον Κάλαμο

Σημαντικά βυζαντινά κτίσματα βρίσκουμε επίσης στις Αφίδνες, τον Αυλώνα και τον Κάλαμο. 

Αρχικά, σε χαμηλό ύψωμα μέσα στον οικισμό των Αφιδνών βρίσκεται ο μικρός, σταυρεπίστεγος ναός των Αγίων Θεοδώρων, ο οποίος χρονολογείται στους ύστερους βυζαντινούς χρόνους. Είναι κτισμένος με αργολιθοδομή και σύμφωνα με τους μελετητές θα πρέπει να ήταν κατάγραφος, καθώς διακρίνονται δύο στρώματα τοιχογραφιών, από τα οποία το τελευταίο είναι πολύ νεότερο. Από το παλαιότερο στρώμα (τέλη 13ου αιώνα περίπου), διατηρούνται υπολείμματα. Σε όλη την εγκάρσια καμάρα διατηρείται τμήμα της τοιχογραφίας της Πεντηκοστής με έξι αποστόλους καθισμένους με ανοιχτά ευαγγέλια, ενώ στον δυτικό τοίχο διακρίνεται τμήμα της Σταύρωσης. Επίσης, σε τμήμα του βόρειου και νότιου τοίχου αντίστοιχα υπάρχουν στρατιωτικοί άγιοι (Άγιος Γεώργιος, Άγιος Θεόδωρος καθώς και άλλες μορφές που δεν μπορούν να ταυτιστούν).

Επίσης στις Αφίδνες, περίπου 2 χιλιόμετρα δυτικά από τον σιδηροδρομικό σταθμό, βρίσκεται ο ναός της Παναγίτσας. Πρόκειται για  ξυλόστεγη βασιλική, ωστόσο το ανατολικό τμήμα του ναού και κυρίως η τρίπλευρη κόγχη του Ιερού ανήκουν στην πρώτη φάση του μνημείου, που ανάγεται στους μεσοβυζαντινούς χρόνους, πιθανότατα στον 12ο αιώνα. Το παλαιότερο αυτό τμήμα έχει κτιστεί με πολύ φροντισμένο πλινθοπερίκλειστο σύστημα, ενώ τα υπόλοιπα τμήματα του ναού ανήκουν σε μεταγενέστερους χρόνους.

Στον Αυλώνα βρίσκουμε τον Ι.Ν. του Αγίου Ιωάννη ο χρονολογείται στον 12ο αιώνα. Πρόκειται για ερειπωμένο ναό, στον τύπο του απλού, δικιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με εξαιρετικά επιμελημένο σύστημα τοιχοδομίας. Τμήματά του σώζονταν αρκετά καλά μέχρι το 1940, χρονιά που δημοσιεύτηκε από τον Α. Ορλάνδο στο Αρχείο Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος, οπότε και έγινε γνωστός στην επιστημονική κοινότητα.

Στο Κοιμητήριο του Καλάμου βρίσκεται ο Ι.Ν. Αγίου Νικολάου. Είναι σταυρεπίστεγος, χρονολογείται στον 13ο αιώνα και - όπως προκύπτει από τις ανασκαφές -  έχει κτισθεί πάνω σε παλαιότερο, επίσης ναϊκό  κτίσμα. Ο παλαιός εκείνος ναός θα πρέπει να καταστράφηκε από σεισμό, δεδομένης της σεισμικότητας της περιοχής. Η ευλάβεια αλλά και η ανάγκη των κατοίκων - σε μια ταραγμένη εποχή όπως ήταν η Φραγκοκρατία - για έναν καινούργιο ναό οδήγησε στην άμεση ανέγερση νέου, και ίσως αυτό να εξηγεί την όχι ιδιαίτερη επιμέλειά του, καθώς είναι χτισμένος με αργολιθοδομή και χωρίς κεραμοπλαστικά κοσμήματα ή οδοντωτές ταινίες.

Τα βυζαντινά μνημεία που αναφέραμε φυσικά δεν είναι τα μοναδικά θρησκευτικά μνημεία του Ωρωπού καθώς δεν περιλαμβάνονται πολλά νεότερα ή άλλα με μόνο κάποια μέρη βυζαντινά, όπως π.χ. το εκκλησάκι της Αγίας Άννας στο Καπανδρίτι στο οποίο σώζονται οι μεταβυζαντινές κόγχες του 16 αιώνα που στολίζουν την ανατολική πλευρά του ναού με θέα προς τη λίμνη.

Ένας επιπλέον λόγος για τον οποίο αξίζει να συνεχιστεί η  μελέτη των βυζαντινών μνημείων του Δήμου Ωρωπού και των δημοτικών κοινοτήτων του είναι το γεγονός ότι συνδέονται στενά με την παρουσία του φράγκικου στοιχείου στην Ελλάδα, για την επιρροή του οποίου στη βυζαντινή παράδοση οι μελετητές ανακαλύπτουν νέα στοιχεία ακόμα και σήμερα.  Επίσης, ο  τόπος φαίνεται να γνώρισε μακρές περιόδους οικονομικής ευημερίας, γεγονός που πιστοποιείται από το πλήθος των βυζαντινών ναών, από το μεγάλο μέγεθος μερικών εξ αυτών, από τη συνθετότητα των αρχιτεκτονικών τους τύπων και από το γεγονός ότι σχεδόν πάντα οι ναοί φέρουν δύο στρώματα τοιχογραφιών. Αποδεικνύεται ότι τα βυζαντινά μνημεία της περιοχής εκτός από θρησκευτικό παρουσιάζουν και ιστορικό, αρχιτεκτονικό, αρχαιολογικό και λαογραφικό ενδιαφέρον.

Πηγές

Κουμανούδης Ι., Συμπληρωματική έρευνα επί των χριστιανικών μνημείων του Ωρωπού, Δελτίον Χριστιανικής και Αρχαιολογικής Εταιρείας Αθηνών 5 [περίοδος Δ΄] (1969)

Μπούρας Χ.-Μπούρα Λ., Η Ελλαδική Ναοδομία κατά τον 12ο αιώνα, Αθήνα 2002

Ορλάνδος Α.," Μεσαιωνικά Μνημεία Ωρωπού και Συκαμίνου", Δελτίον Χριστιανικής και Αρχαιολογικής Εταιρείας 4 (περίοδος Β΄ 1927) 25-45

Βυζαντινά Μνημεία Αττικής: http://www.eie.gr/byzantineattica/

Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών: https://www.didaktorika.gr/eadd/

Μουσείο Ζυγομαλά, Αυλώνα