Από την Ομηρική Γραία στον Ωρωπό του 5ου π.Χ. αιώνα ...

Αρχικά ο Ωρωπός λεγόταν Γραία, η περιοχή του Γραϊκή και οι κάτοικοι του Γραείς ή Γραίοι. Άποικοι της Γραίας εγκαταστάθηκαν στην Κάτω Ιταλία μαζί με Ευβοείς και από αυτούς οι Ρωμαίοι ονόμασαν όλους τους 'Έλληνες Graeci. Το Graeci έγινε Greci και ελληνιστί Γραικοί, μία ονομασία που επικράτησε στην Ελλάδα από τον 16^ο αιώνα μέχρι σήμερα. Έτσι λοιπόν και η Γραία έγινε σιγά-σιγά Graecia – Grecia και Greece.

Ο συγγραφέας Ι. Γκικάκης παραθέτει τρεις υποθέσεις για την προέλευση της ονομασίας Γραία:

α) Σε κάποιο κομβικό σημείο του Ωρωπού να υπήρχε και να ζούσε κάποια ηλικιωμένη γυναίκα (γραία), η οικία της οποίας να αποτελούσε πέρασμα ταξιδιωτών (άποψη του καθηγητή Γ. Κορομηλά).

β) Η «αρχαιότητα» της περιοχής ως προς την κατοίκηση θα μπορούσε εύκολα να της προσδώσει την ονομασία της Γραίας Γης. Ωστόσο, δεν αποκλείεται η Γραία να περιλάμβανε την Τανάγρα και τον Ωρωπό σαν μια ενιαία περιοχή.

γ) Είναι πιθανόν η Γραία να είναι μία από τις χαμένες 13 θυγατέρες του Ασωπού που σύμφωνα με τη Μυθολογία βρίσκονται στα ουράνια δώματα των θεών. Ως γνωστόν, οι θυγατέρες του Ασωπού που δεν απήχθησαν από τον Δία και παρέμειναν στον τόπο τους «έδωσαν» το όνομα στις αντίστοιχες παραασώπιες πόλεις: Τανάγρα, Θέσπεια, Πλάταια, Αντιόπη, Θήβη (οι κόρες Αίγινα και  Σαλαμίνα απήχθησαν από τον Δία και μεταφέρθηκαν στη σημερινή τους θέση). Την άποψη αυτή υποστήριζαν Γερμανοί αρχαιολόγοι που επισκέφθηκαν την περιοχή της Παναγίας (μεταβυζαντινός ναός Εισοδίων της Θεοτόκου, χωριό Ωρωπός), στα τέλη του 19^ου αιώνα, αλλά και γύρω στα 1929 και τη δεκαετία του 1980. Οι ομάδες αυτές των Γερμανών αρχαιολόγων εξέφραζαν τη βεβαιότητα ότι στην περιοχή μεταξύ των βυζαντινών ναών Αγίου Γεωργίου και Παναγίας βρισκόταν το ιερό του Ηρακλέους και μικρό θέατρο.

Ο φυσικός όρμος του Ωρωπού λεγόταν Δελφίνιον και προς ανατολάς λεγόταν Ψαφίς, στη σημερινή θέση Ρεβυθιά των Αγίων Αποστόλων (Καλάμου). Η Ψαφίς συναντάται στην ιστορία μετά τον 6^ο π.Χ. αιώνα σαν ανεξάρτητος Δήμος Ψαφίδος, ο οποίος ιδρύθηκε από τους Αθηναίους και συγκροτήθηκε από την Αιαντίδα φυλή. Η ίδρυση του Δήμου Ψαφίδος από τους Αθηναίους, μετά την κατάληψη του Ωρωπού, ίσως έγινε με αντικειμενικό σκοπό να περιορίσει τις διεκδικήσεις των Θηβών στα όρια της Ψαφίδος.

Είτε μιλάμε για την προϊστορική Γραία, είτε για τον προκλασικό και τον κλασικό Ωρωπό, θα πρέπει να έχουμε υπόψιν ότι δεν εννοούμε μία πόλη ενός μικρού ή μεγάλου οικισμού, αλλά για ένα σύνολο διάσπαρτων οικισμών με ένα όμως κεντρικό, συμπαγή, μητροπολιτικό οικισμό, στον οποίο συγκεντρώνονταν οι διοικητικές εξουσίες, το εμπόριο, οι βιοτεχνίες και βέβαια ο περισσότερος πληθυσμός.

Κατά την αρχαϊκή εποχή παρατηρούμε ότι η ανάπτυξη των θαλάσσιων συγκοινωνιών και του θαλάσσιου εμπορίου, αλλά και η μη ύπαρξη μεγάλου κατακλυσμού ή παλιρροϊκού κύματος (όπως του Δευκαλίωνος το 1796 π.Χ. και της Σαντορίνης το 1520 π.Χ.), επιτρέπει – ξανά – τη δημιουργία παραθαλάσσιων πόλεων όπου τα φυσικά λιμάνια διευκολύνουν τον ελλιμενισμό πλοίων. Επίσης, φαίνεται πως οι συχνές και ενίοτε καταστρεπτικές πλημμύρες ανάγκασαν τους κατοίκους του Ωρωπού να εγκαταλείψουν οριστικά τον χώρο του προκλασικού οικισμού (σημερινό οικόπεδο Ο.Σ.Κ. – πρώην Γυμνάσιο) στις αρχές του 5ου αι. π.Χ. και να μετακινηθούν στη θέση της πόλης των κλασικών χρόνων, κοντά στις εκβολές του Δέλτα του Ασωπού σε παράκτιο πεδινό μέρος.  Στην περιοχή του προκλασικού οικισμού αναπτύχθηκε το δυτικό νεκροταφείο της νέας πόλης, ενώ η αρχαία Ακρόπολη εικάζεται ότι βρισκόταν στον λόφο Λομπέρδι (ή Λουμπέρδι) όπου σήμερα βρίσκεται το εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία, κτισμένο σε ανάμνηση του σεισμού της 20ης Ιουλίου 1938 (Στα νότια της εκκλησίας, κατά την κατοχή, υπήρχε γερμανικό πολυβολείο).

Αξίζει να σημειώσουμε ότι όπως ανακοινώθηκε από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, οι ανασκαφές στη Σκάλα Ωρωπού (οικόπεδο Ο.Σ.Κ.) θα επαναληφθούν για τελευταία φορά το καλοκαίρι του 2023, ως συνέχεια των ανασκαφών που διενεργήθηκαν κάθε καλοκαίρι από το 1996 έως το 2011, υπό τη διεύθυνση του καθηγητή της Κλασικής Αρχαιολογίας κ. Αλ. Μαζαράκη Αινιάνος υπό την αιγίδα της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας.

Δεν είναι γνωστό πότε ο Ωρωπός ξέφυγε από την ερετριακή κυριαρχία και περιήλθε στην κατοχή της Αθήνας. Είναι πιθανόν αυτό να συνέβη το 506 π.Χ., μετά τη νικηφόρα εκστρατεία των Αθηναίων εναντίον των Βοιωτών ή μετά τους περσικούς πολέμους, οπότε η Ερέτρια, ανίσχυρη ακόμη από τις καταστροφές που είχε υποστεί, αναγκάστηκε να τον παραχωρήσει στην Αθήνα, ή ίσως σε κάποια άλλη σύγκρουση.

Στο σημείο αυτό ο Ι. Γκικάκης υπογραμμίζει ότι ο Ωρωπός ακόμα και στην περίοδο της μεγάλης οικονομικής ακμής του (6^ος – 2^ος π.Χ. αιώνας), που ήταν παράλληλη με την ακμή των κοντινών πόλεων (Αθήνας, Θήβας και Ερέτριας), δεν φαίνεται να συγκροτεί και να συντηρεί στρατό ικανό για την άμυνά του, δεδομένης της μεγάλης ισχύος των άλλων πόλεων. Χαρακτηριστικό της στρατιωτικής αδυναμίας του Ωρωπού είναι το γεγονός ότι γύρω στα 150 π.Χ. ζητά την προστασία του Κοινού των Αχαιών – εναντίον των Αθηναίων – υποσχόμενος δέκα τάλαντα στον Λακεδαιμόνιο στρατηγό Μεναλκίδα.

Πηγές:

Βλάχου B. (2010), Γεωμετρικός Ωρωπός: Η τροχήλατη κεραμεική και οι φάσεις της εγκατάστασης, διδ. Διατριβή, Αθήνα

Γκικάκης Ι. (2007),  Η Ιστορία του Ωρωπού, Ωρωπός

Μαζαράκης Α.Αι. (2014), "Κώμη" ή "Πόλις" ; Η περίπτωση του Ωρωπού Αττικής, Ειδικές Μορφωτικές Εκδηλώσεις, 5η Εκδήλωση

Μαζαράκης Α. Αι., Λαιμού Ει., Βλάχου Β. (2020),  Ανασκαφές Ωρωπού: Πρωτογεωμετρική και Υποπρωτογεωμετρική Περίοδος (10ος – 9ος αι. π.Χ.), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας

Παριανού Ε. (2003), Οι αρχαιότητες του Ωρωπού, Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος

Πετράκος Β. (1992), Το Αμφιάρειο του Ωρωπού, εκδ. ΚΛΕΙΩ

https://www.ha.uth.gr/index.php?page=arch-research-pythagoras3   

 

Πηγές εικόνων:

Μαζαράκης-Αινιάν, Α. (2007), Αρχαιολογικές αναζητήσεις: Ανασκαφές στην Ομηρική Γραία, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος