Η Προκόννησος από την αρχαιότητα έως την Ελληνική Επανάσταση

 

Το 1923, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή πληθυσμών που επακολούθησε, πολλοί κάτοικοι των Παλατίων από την Προκόννησο της Προποντίδας εγκαταστάθηκαν κατ' αρχήν στη Χαλκίδα και στη συνέχεια ίδρυσαν στην περιοχή του Ωρωπού τα Νέα Παλάτια,  που αποτέλεσαν ξεχωριστή Κοινότητα.

Μέσα στη θάλασσα της Προποντίδας, μεταξύ των θρακικών παραλίων του Ιερού Όρους (τουρκ. Τεκφούρ ή Γάνος Νταγ), των εκβολών του Γρανικού ποταμού (τουρκ. Μπίγα Τσάι) και της Κυζικηνής Χερσονήσου (τουρκ. Καπίνταγ), βρίσκονται τα νησιά του Μαρμαρά τα οποία σχηματίζουν το ένα από τα δύο νησιωτικά συμπλέγματα της Προποντίδας. Τα κατοικημένα είναι η Προκόννησος (ή Μαρμαράς ή Προικόννησος ή Ελαφόνησος ή Προχόνη ή Νεβρίς), η Κούταλη (Ekilnik), η Αφυσιά (Avsa) και η Αλώνη (Pasalimani).

Μεγαλύτερο απ’ όλα είναι η ορεινή και πάλαι ποτέ δασοσκεπής Προκόννησος η οποία απέχει 70 ναυτικά μίλια από την Κωνσταντινούπολη, έχει έκταση 117 τετραγωνικά χιλιόμετρα και είχε αποικηθεί από τους Έλληνες της Μιλήτου στα μέσα του 8ου αι. π.Χ. Το αρχαίο της όνομα οφείλεται σε ένα τοπικό είδος ελαφιού που ονομαζόταν προξ από τους αρχαίους Έλληνες (Προκόννησος: η νήσος της προκός). Όμως από τους μέσους βυζαντινούς χρόνους, παράλληλα με την επίσημη εκκλησιαστική ονομασία Προκόννησος (νήσος με προίκα της τα μάρμαρα), το νησί είναι γνωστό έως σήμερα με την ονομασία Μαρμαράς. Εκτός από τα Παλάτια και το χωριό του Μαρμαρά, υπήρχαν άλλα τέσσερα σημαντικά χωριά στο νησί, με αμιγή ελληνικό πληθυσμό: η Αφθόνη, το Κλαζάκι, το Πραστειό και η Γαλλιμή.

Από τα αρχαία χρόνια, η Προκόννησος εξήγαγε στους Έλληνες και τους Ρωμαίους ένα από τα καλύτερα μάρμαρα στον κόσμο. Oι κυριότερες ασχολίες των κατοίκων της ήταν η αλιεία, η καλλιέργεια φρούτων και ελιών, η κηπουρική και η εξαγωγή ξυλείας, αλλά αυτό που έκανε ευρέως γνωστό το νησί είναι τα περίφημα λευκά μάρμαρα, τα οποία εξορύσσονταν κυρίως κοντά στα Παλάτια και με τα οποία κατασκευάστηκαν πολλά μνημεία στην Κωνσταντινούπολη και την Κύζικο.

Τα κυριότερα μαρμάρινα προϊόντα που εξάγονταν ήταν στήλες, βάσεις, αγγεία, έμβολα, πλίνθοι για πεζοδρόμια και για την επένδυση των παλαιοχριστιανικών εκκλησιών. Τα λατομεία της Προκοννήσου παρήγαγαν επίσης μεγάλο αριθμό σαρκοφάγων και σπάνια αγάλματα. Τα προϊόντα αυτά εξάγονταν με πλοία κυρίως στην Κωνσταντινούπολη, στην Ανατολική και Δυτική Ευρώπη, τη Βόρεια Αφρική, την Κριμαία και τη Μέση Ανατολή.

Τη σπουδαιότητα της περιοχής κατά την εποχή του Βυζαντίου, φανερώνουν οι επίσκοποι Προικοννήσου που έλαβαν μέρος σε Οικουμενικές Συνόδους και η ίδρυση αρκετών μοναστηριών. Τα νησιά άκμαζαν τότε, αλλά ήταν και τόπος εξορίας διαφόρων ανεπιθύμητων μελώ της βυζαντινής αυλής, πριγκήπων, αξιωματούχων και κληρικών. Πολλοί επίδοξοι κατακτητές της Βασιλεύουσας τα λεηλάτησαν με τις επιδρομές τους στο πέρασμά τους (Άραβες, Φράγκοι, Καταλανοί, Βενετοί).

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας τα νησιά ανήκαν διοικητικά στον καζά (υποδιοίκηση) της Αρτάκης και στο σαντζάκι (νομό) του Μπαλίκεσιρ, του οθωμανικού βιλαετίου Χουνταβεντικιάρ (περιφέρεια Προύσας).  Και σε αυτή την περίοδο, η οικονομία των νησιών βασίστηκε στα μάρμαρα, στη ναυτιλία, στην αλιεία, στην οινοπαραγωγή και στη σηροτροφία. Κατά την περίοδο αυτή, τα Μαρμαρονήσια διοικητικά ελέγχονταν από τον Καπουδάν πασά, τον αρχιναύαρχο του οθωμανικού στόλου, και ήταν υποχρεωμένα για αιώνες να στέλνουν μελάχηδες (ναύτες) στο οθωμανικό ναυτικό. Πολλοί Προκοννήσιοι μελάχηδες που υπηρετούσαν στον στόλο, ιδίως κατά τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας, δεν ξαναγύριζαν στα νησιά γιατί σκοτώνονταν στις διάφορες ναυμαχίες ή πέθαιναν από τις απάνθρωπες συνθήκες ζωής στα πλοία. Με αυτό τον τρόπο τα νησιά υπέστησαν σημαντική πληθυσμιακή αφαίμαξη. Η επαρχία Προκοννήσου έδινε κατ’ έτος στον Οθωμανικό στόλο 160-200 μελάχηδες.

Ωστόσο, με ειδικά προνόμια αλλά και λόγω απουσίας πυκνών τουρκικών πληθυσμών, τα Μαρμαρονήσια αναπτύχθηκαν και πάλι σταδιακά από τον 18^ο αι. σε μεγάλο βαθμό. Ο ελληνικός πληθυσμός τους αυξήθηκε και πρόκοψε. Αρβανίτες Έλληνες από την Ήπειρο εποικίζουν κάποια χωριά (π.χ. την Αφθόνη) και πολλοί Μικρασιάτες, Θρακιώτες και νησιώτες από το Αιγαίο καταφεύγουν εκεί για να βρουν την τύχη τους.

Στην Ελληνική Επανάσταση, πολλοί κάτοικοι των νησιών και της ευρύτερης περιοχής έπεσαν θύματα των σκληρών τουρκικών αντιποίνων, ενώ πολλοί άλλοι ήρθαν στην επαναστατημένη Πελοπόννησο για να δώσουν το δικό τους «παρών» στον εθνικό σηκωμό. Δεκάδες, εξάλλου, ήταν οι Μαρμαρονησιώτες Φιλικοί στη Μολδοβλαχία και στη Ρωσία.

Πηγές:

·       Ηλιάδης, Θ. (2001), Προκόννησος, Παλάτια, Νέα Παλάτια, Κοινότητα Νέων Παλατίων

·       Κόκκινος Δ. (1978), Ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος: 1800-1945, τομ. 1, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα

·       Κοντάρας Θ. (2021), Τραγούδια από τα Παλάτια του Μαρμαρά της Μικράς Ασίας, εκδ. Λυκείου Ελληνίδων  

·       Karagianni, A. (2012), The Harbour of Proconnesus in Greco-Roman and Early Byzantine Times: The Marble Trade, a Source of Financial and Cultural Development, The European Archaelogist, n.36

·       Νταλέγκρ, Ζ. (2006), Έλληνες και Οθωμανοί 1453-1923, εκδ. Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος

·       Πολιτιστικός και Πνευματικός Όμιλος Νέων Παλατίων, Ημερολόγιο 2019, αρ.φύλλου 1-12

·       Πολυχρόνης Μ. (2000),  Ιστορική περιήγηση: Παλάτια, 3000 χρόνια ιστορίας

·       Πολυχρόνης Μ. (2022), παρουσίαση στην εκδήλωση: 100 Χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή, Λαογραφική Στέγη Ωρωπού, 24-9-2022

Πηγές εικόνων:

·       Κοντάρας Θ. (2021), Τραγούδια από τα Παλάτια του Μαρμαρά της Μικράς Ασίας, εκδ. Λυκείου Ελληνίδων