Τα Βυζαντινά Μνημεία του Δήμου Ωρωπού: Δείγματα ευημερίας της περιοχής από τον 11ο έως τον 13ο αιώνα

 

Από τα μέσα του 9ου αιώνα, η Αττική ακολουθεί τη γενικότερη αναγέννηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, βιώνοντας μια περίοδο οικοδομικής άνθησης και πολιτιστικής ακμής. Τα Βυζαντινά Μνημεία του Δήμου Ωρωπού μοιάζουν να μας μαρτυρούν ότι η τέχνη, η πίστη και η τοπική παράδοση συνυπήρχαν αρμονικά στον τόπο. Η οικοδομική αυτή δραστηριότητα θα φτάσει στο αποκορύφωμά της κατά τον 11ο και 12ο αιώνα.

Ξεκινώντας από το Συκάμινο, στο ύψωμα που φαίνεται ακόμα και από τους μακρινούς δρόμους όπως κατευθυνόμαστε προς το χωριό, δεσπόζει ο ναός της Παναγίας Ελεούσας, με τον φωτεινό τεράστιο σταυρό της. Ανεγέρθηκε ξανά το 1912 πάνω στα ερείπια του παλαιού ναού και μπορούμε να διακρίνουμε γοτθικά (δυτικά)  μορφολογικά στοιχεία τα οποία οδήγησαν τον καθηγητή Μπούρα σε αναχρονολόγηση του μνημείου στον 13ο αιώνα.  

Διασχίζοντας το χωριό, βρίσκουμε τον βυζαντινό ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, κτίσμα του 14ου αιώνα με πολλά εντοιχισμένα γλυπτά. Λίγο πιο πριν υπάρχει το παρεκκλήσι των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων, κτίσμα του 13ου αιώνα χαρακτηρισμένο ρυθμού βυζαντινού και τύπου ελεύθερου σταυρού, που φέρει λίγες αγιογραφίες κατεστραμμένες.  Ο τρούλος του είναι οκτάγωνος και σε κάθε γωνία του βρίσκεται μικρός κίονας από μάρμαρο που αποτελεί απομίμηση αθηναϊκού τρούλου. Πιθανόν είχε καταπέσει στο παρελθόν και στη συνέχεια ανακατασκευάστηκε.

Στο χωριό του Ωρωπού δεσπόζει η γνωστή Παναγία, ο βυζαντινός ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου, ο οποίος είναι ο πιο καλοδιατηρημένος του χωριού και χρονολογείται τον 12ο αιώνα. Στον ναό τελείται η Θεία Λειτουργία στις 25 Μαρτίου, στις 15 Αυγούστου, καθώς και εκάστοτε μυστήρια γάμων, κτλ. Καταλαμβάνει συνολικό χώρο 2.114 τμ. μαζί με το προαύλιο και στο εσωτερικό του βρίσκουμε ενσωματωμένα αρχαία ανάγλυφα και επιγραφές. Είναι σταυροειδής με τρούλο και έχει επεκταθεί στο δυτικό το τμήμα με την κατασκευή νάρθηκα. Ο νάρθηκας διαθέτει τοιχογραφίες οι οποίες όμως έχουν φθαρεί λόγω χαραγμάτων των πιστών και της έκθεσής του στις καιρικές συνθήκες.

Στην ανατολική πλευρά του χωριού βρίσκουμε τα ερείπια του ναού του Αγίου Νικολάου ο οποίος ανήκε στους σταυρεπίστεγους ναούς. Ο ερευνητής Αν. Ορλάνδος (1928) τον θεώρησε μεταβυζαντινό και τον ανήγαγε στους χρόνους της Τουρκοκρατίας. Ωστόσο, σε επόμενη μελέτη (1969), και με βάση την διάπλαση της αψίδας του Ιερού, αναχρονολογήθηκε από τον Ι. Κουμανούδη και θεωρήθηκε βυζαντινό μνημείο, από τα αρχαιότερα της περιοχής, όπως και ο επίσης ερειπωμένος σήμερα ναός του Αγίου Γεωργίου (13ος αι.), του οποίου οι αποτοιχισμένες πλέον τοιχογραφίες (εκτίθενται στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών) υποδηλώνουν κάποια οικονομική ευμάρεια εκείνη την εποχή. Οι τοιχογραφίες αυτές χρονολογούνται στις πρώτες δεκαετίες του 13ου αι.

Σε χαμηλό ύψωμα λίγο έξω από το χωριό Ωρωπός βρίσκεται και ο ναός των Αγίων Αποστόλων, σε εντελώς ερειπιώδη κατάσταση. Ο αρχιτεκτονικός του τύπος ήταν μονόκλιτη βασιλική και ανάγεται στους ύστερους χρόνους της Φραγκοκρατίας (κατά τον Ι. Κουμανούδη, πριν το 1460). Λείψανα τοιχογραφιών φανερώνουν ότι κάποτε ο ναός θα ήταν κατάγραφος.

Σημαντικά βυζαντινά κτίσματα βρίσκουμε επίσης στις Αφίδνες, τον Αυλώνα και τον Κάλαμο: Αρχικά, σε χαμηλό ύψωμα μέσα στον οικισμό των Αφιδνών βρίσκεται ο μικρός, σταυρεπίστεγος ναός των Αγίων Θεοδώρων, ο οποίος χρονολογείται στους ύστερους βυζαντινούς χρόνους. Είναι κτισμένος με αργολιθοδομή και σύμφωνα με τους μελετητές θα πρέπει να ήταν κατάγραφος, καθώς διακρίνονται δύο στρώματα τοιχογραφιών, από τα οποία το τελευταίο είναι πολύ νεότερο. Από το παλαιότερο στρώμα (τέλη 13ου αιώνα περίπου), διατηρούνται υπολείμματα. Σε όλη την εγκάρσια καμάρα διατηρείται τμήμα της τοιχογραφίας της Πεντηκοστής με έξι αποστόλους καθισμένους με ανοιχτά ευαγγέλια, ενώ στον δυτικό τοίχο διακρίνεται τμήμα της Σταύρωσης. Επίσης, σε τμήμα του βόρειου και νότιου τοίχου αντίστοιχα υπάρχουν στρατιωτικοί άγιοι (Άγιος Γεώργιος, Άγιος Θεόδωρος καθώς και άλλες μορφές που δεν μπορούν να ταυτιστούν). Επίσης, περίπου 2 χιλιόμετρα δυτικά από τον σιδηροδρομικό σταθμό των Αφιδνών, βρίσκεται ο ναός της Παναγίτσας. Πρόκειται για  ξυλόστεγη βασιλική, ωστόσο το ανατολικό τμήμα του ναού και κυρίως η τρίπλευρη κόγχη του Ιερού ανήκουν στην πρώτη φάση του μνημείου, που ανάγεται στους μεσοβυζαντινούς χρόνους, πιθανότατα στον 12ο αιώνα.

Στον Αυλώνα (στην τοποθεσία Βλιάσσι) βρίσκουμε τον Ι.Ν. του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου ο οποίος χρονολογείται στον 12ο αιώνα και είναι ερειπωμένος. Τμήματά του σώζονταν αρκετά καλά μέχρι το 1940, χρονιά που δημοσιεύτηκε από τον Α. Ορλάνδο στο Αρχείο Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος, οπότε και έγινε γνωστός στην επιστημονική κοινότητα. Στην ίδια μελέτη σημειώνεται και ο ναός της Παναγίας του 14ου αιώνος, σε κοντινή τοποθεσία που βρίσκεται μέσα στο στρατόπεδο Αυλώνα. Οι δύο ναοί επικοινωνούν υπογείως με λιθόκτιστη σήραγγα η οποία περνά κάτω από τον Ι.Ν. του Αγίου Ιωάννη και αρχίζει από 3 βυζαντινές θολωτές αψίδες που είναι και ορατές στον περίβολο. Εντός του Ναού του Αγίου Ιωάννη διαπιστώθηκε τον Απρίλιο 2012 λαθρανασκαφή μεγάλης έκτασης η οποία κατέστρεψε σχεδόν τον Ναό καθιστώντας τον πλέον ετοιμόρροπο.

Επίσης στον Αυλώνα, συναντούμε την Παλιο-Παναγίτσα, η οποία σύμφωνα με την ιστοσελίδα Ιχνηλατώντας τη Λαογραφία του Αυλώνα είναι βυζαντινό εκκλησάκι που βρίσκεται στο Ασπροχώρι (Μπούγα). Μέχρι το 1982 ήταν ερείπια ναού, αλλά ο Αυλωνίτης Μανώλης Δάβρης το επισκεύασε και άρχισε να λειτουργείται το 1999 από τον πατέρα Αθανάσιο Χρυσούλα. Έκτοτε καθιερώθηκε και λειτουργείται κάθε χρόνο, στην Απόδοση της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, 22 και 23 Αυγούστου.

Στο Κοιμητήριο του Καλάμου βρίσκεται ο Ι.Ν. Αγίου Νικολάου. Είναι σταυρεπίστεγος, χρονολογείται στον 13ο αιώνα και - όπως προκύπτει από τις ανασκαφές -  έχει κτισθεί πάνω σε παλαιότερο, επίσης ναϊκό  κτίσμα. Ο παλαιός εκείνος ναός θα πρέπει να καταστράφηκε από σεισμό, δεδομένης της σεισμικότητας της περιοχής. Η ευλάβεια αλλά και η ανάγκη των κατοίκων - σε μια ταραγμένη εποχή όπως ήταν η Φραγκοκρατία - για έναν καινούργιο ναό οδήγησε στην άμεση ανέγερση νέου, και ίσως αυτό να εξηγεί την όχι ιδιαίτερη επιμέλειά του, καθώς είναι χτισμένος με αργολιθοδομή και χωρίς κεραμοπλαστικά κοσμήματα ή οδοντωτές ταινίες.

Τα μνημεία που αναφέραμε παραπάνω μαρτυρούν ότι η μελέτη της Ιστορίας του Ωρωπού δεν δημιουργεί εκπλήξεις μόνο στους ερευνητές της κλασσικής εποχής, αλλά και σε εκείνους των μεταγενέστερων εποχών. Φυσικά αυτά δεν είναι τα μοναδικά θρησκευτικά μνημεία της περιοχής,  καθώς δεν περιλαμβάνονται πολλά νεότερα ή άλλα με μόνο κάποια μέρη βυζαντινά, όπως π.χ. το εκκλησάκι της Αγίας Άννας στο Καπανδρίτι στο οποίο σώζονται οι μεταβυζαντινές κόγχες του 16ου αιώνα που στολίζουν την ανατολική πλευρά του ναού με θέα προς τη λίμνη.

Ένας επιπλέον λόγος για τον οποίο αξίζει να συνεχιστεί η  μελέτη των βυζαντινών μνημείων του Δήμου Ωρωπού είναι το γεγονός ότι συνδέονται στενά με την παρουσία του φράγκικου στοιχείου στην Ελλάδα, για την επιρροή του οποίου στη βυζαντινή παράδοση οι μελετητές ανακαλύπτουν νέα στοιχεία ακόμα και σήμερα. 

Ο τόπος φαίνεται να γνώρισε μακρές περιόδους ευημερίας, γεγονός που πιστοποιείται από το πλήθος των βυζαντινών ναών, από το μεγάλο μέγεθος μερικών εξ αυτών, από τη συνθετότητα των αρχιτεκτονικών τους τύπων και από το γεγονός ότι σχεδόν πάντα οι ναοί φέρουν δύο στρώματα τοιχογραφιών. Τα βυζαντινά μνημεία της περιοχής εκτός από θρησκευτικό παρουσιάζουν και ιστορικό, αρχιτεκτονικό, αρχαιολογικό και λαογραφικό ενδιαφέρον.

 

Πηγές

Βυζαντινά Μνημεία Αττικής: http://www.eie.gr/byzantineattica/

Ιχνηλατώντας τη Λαογραφία του Αυλώνα: https://www.facebook.com/profile/100047122535752/search/?q=%CE%B2%CF%85%CE%B6%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BD%CF%8C

Κουμανούδης Ι., Συμπληρωματική έρευνα επί των χριστιανικών μνημείων του Ωρωπού, Δελτίον Χριστιανικής και Αρχαιολογικής Εταιρείας Αθηνών 5 [περίοδος Δ΄] (1969)

Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου, Ωρωπός: https://youtu.be/sH7_kt1OVJk

Μουσείο Ζυγομαλά, Αυλώνα

Μπούρας Χ.-Μπούρα Λ., Η Ελλαδική Ναοδομία κατά τον 12ο αιώνα, Αθήνα 2002

Ορλάνδος Α., Μεσαιωνικά Μνημεία Ωρωπού και Συκαμίνου, Δελτίον Χριστιανικής και Αρχαιολογικής Εταιρείας 4 (περίοδος Β΄ 1927) 25-45