Ιστορία και αξιοθέατα του Καλάμου Αττικής

 

Ο Κάλαμος είναι Δημοτική Κοινότητα του Δήμου Ωρωπού και ο  πληθυσμός του σύμφωνα με την απογραφή του 2021 είναι 4.941 κάτοικοι. Εκτός από το κεντρικό χωριό του Καλάμου, περιλαμβάνει τους οικισμούς Άγιοι Απόστολοι, Βλαστός, και πολλούς άλλους μικρότερους.

Στην αρχαιότητα,  η περιοχή αποτελούσε ένα από τα περάσματα για την  επικοινωνία του Ωρωπού με την Αθήνα μέσω του Ραμνούντα.  Ο φυσικός όρμος του Ωρωπού λεγόταν Δελφίνιον και προς ανατολάς λεγόταν Ψαφίς, στη σημερινή θέση Ρεβυθιά των Αγίων Αποστόλων. Η Ψαφίς συναντάται στην ιστορία μετά τον 6ο π.Χ. αιώνα ως ανεξάρτητος Δήμος Ψαφίδος, ο οποίος ιδρύθηκε από τους Αθηναίους και συγκροτήθηκε από την Αιαντίδα φυλή. Η ίδρυση του Δήμου Ψαφίδος από τους Αθηναίους, μετά την κατάληψη του Ωρωπού, ίσως έγινε με αντικειμενικό σκοπό να περιορίσει τις διεκδικήσεις των Θηβών στα όρια της Ψαφίδος.

Ενάμισι χιλιόμετρο βόρεια του ιερού του Αμφιάραου βρίσκεται ο όρμος Καμαράκι/Μανδράκι που ταυτίζεται με το ιερό λιμάνι του Ωρωπού, το Δελφίνιο. Η αναγνώριση του Δελφινίου στηρίζεται σε αρχαίο κείμενο του Στράβωνα: «έξής δε τήν περιήγησιν τής χώρας ποιητέον, άρξαμένους άπό τής πρός Εύβοιαν παραλίας τής συνεχούς τη Αττική, άρχή δ' Ώρωπός καί ιερός λιμήν όν καλουσιν Δελφίνιον, καθ' όν παλαιά ’Ερέτρια έν τή Εύβοια, διάπλουν έχουσα έξήκοντα σταδίων. μετά δέ τό Δελφίνιον Ώρωπός εν είκοσι σταδίοις· κατά δε τούτον έστιν νϋν Ερέτρια, διάπΛους δ' επ' αυτήν στάδιοι τετταράκοντα».

Αγροικίες (αγροτικά σπίτια) του 5ου αιώνα π.Χ.  εντοπίζονται κοντά στο Αμφιάρειο και στις θέσεις Αυλοτόπι και Βλαστός. Καθώς στο µεγαλύτερο µέρος του 5ου αιώνα π.Χ. ο Ωρωπός βρισκόταν υπό αθηναϊκή κατοχή, οι παραπάνω αγροικίες θα µπορούσαν να κατοικούνται από Αθηναίους κληρούχους. Στον 4ο αιώνα π.Χ. συνέχισαν να κατοικούνται όλες οι θέσεις του 5ου αιώνα π.Χ. και,  επιπροσθέτως, ιδρύονται εννέα νέες. Οι περισσότερες βρίσκονται στις περιοχές του Αµφιάρειου και του Βλαστού, όπου ιδρύονται 6 έως 8 νέες θέσεις.

Ο Βρετανός στρατιωτικός William Martin Leake (1777-1860) καταγράφει τις εντυπώσεις του από την περιοχή του Ωρωπού στο τετράτομο βιβλίο του Travels in Northern Greece (Περιηγήσεις στη Βόρεια Ελλάδα) το οποίο εκδίδει για πρώτη φορά το 1835 στο Λονδίνο. Η αναφορά του Leake αρχίζει από τον Κάλαμο, στον οποίο φτάνει στις 30 Ιανουαρίου του 1806. Όπως γράφει, «η όψη του δείχνει έναν σχετικό πλούτο. Υπάρχουν αρκετά καινούρια διώροφα σπίτια, ασπρισμένα, με αποθήκες, στάβλους και εσωτερικές αυλές. Το σπίτι του προεστού έχει ακόμη και τζάμια στα παράθυρα».

Παρακάτω, ο Leake γράφει: «Αφήνοντας τον Κάλαμο και κατεβαίνοντας ανάμεσα στους λόφους από έναν κακό δρόμο φθάνουμε στη μεγάλη χαράδρα που έβλεπα από την κορυφή της Πάρνηθας, για την οποία λένε ότι έχει νερό όλο τον χρόνο. Η θέση αυτή ονομάζεται Μαυροδήλεσι, για να ξεχωρίζει από το Δήλεσι που βρίσκεται δυτικά του Ωρωπού…». «Στο Μαυροδήλεσι υπάρχουν πολλά αρχαία ερείπια, ιδιαίτερα θεμέλια στις απότομες πλαγιές της χαράδρας…». (Στο σημείο αυτό βρίσκεται το ιερό του Αμφιάραου) «… Στις 2:53 μπαίνουμε σε μια πεδιάδα παραθαλάσσια που φθάνει ως τις εκβολές του Ασωπού..». Έχει κατέβει μέσα από το αρχαίο μονοπάτι - δρόμο που συνέδεε το ιερό λιμάνι του Δελφινίου με το ιερό του Αμφιαράου και δυτικά του απλώνεται ο κάμπος του Μαρκοπούλου και του Ωρωπού. Κατά τη διάρκεια της περιήγησής του, συναντά δύσβατες περιοχές από βλάστηση και καλλιεργημένες εκτάσεις στις πλαγιές των λόφων καθώς και οπωροφόρα δέντρα.

Με τη δημιουργία του ελληνικού κράτους, ιδρύεται ο Δήμος Περαίας με έδρα τον σημερινό Κάλαμο. Το 1843 η έδρα του μεταφέρεται στον Ωρωπό και το 1871 μετονομάζεται σε Δήμο Ωρωπίων. Κάλυπτε την ίδια περίπου έκταση με τον σημερινό Δήμο Ωρωπού αφού περιελάμβανε τα χωριά Σάλεσι, Κάλαμος, Άγιοι Απόστολοι, Μαλακάσα, Μπούγα, Μαρκόπουλο, Μήλεσι, Συκάμινο, Χαλκούτσι, Ωρωπός, Σκάλα.  Εντάσσεται στην Επαρχία Αττικής του Νομού Αττικής, όπως αυτός είχε δημιουργηθεί με το Βασιλικό Διάταγμα της 3ης Απριλίου 1833 (οι άλλες δύο επαρχίες ήταν η Επ. Μεγαρίδος και  η Επ. Αιγίνης).

Το 1912 συγκροτείται η Κοινότητα Καλάμου η οποία περιλαμβάνει και τον παραλιακό οικισμό των Αγίων Αποστόλων.  Την 1η Μαρτίου του 2007 συστήνεται ο Δήμος Καλάμου και διατηρείται μέχρι και τις 31 Δεκεμβρίου του 2010,  οπότε και καταργείται με την εφαρμογή του προγράμματος Καλλικράτης. Από την 1η Ιανουαρίου του 2011 συνενώνεται με τον νέο Δήμο Ωρωπού. Το 1985 ιδρύεται το  Γυμνάσιο Καλάμου, ως συστεγαζόμενο με το Δημοτικό Σχολείο. Από το 2010, το Γυμνάσιο στεγάζεται σε ένα σύγχρονο, λειτουργικό οίκημα μαζί με το Γενικό Λύκειο Καλάμου.

 

Το επίνειο του Καλάμου είναι οι Άγιοι Απόστολοι, παραθεριστική περιοχή, ιδιαίτερα δημοφιλής λόγω της μεγάλης της παραλίας. Το 1955, έγινε από τους Αγίους Αποστόλους η πρώτη πορθμειακή σύνδεση της περιοχής με τον λιμένα του Αλιβερίου της Εύβοιας. Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, αναβαθμίστηκε το λιμάνι των Αγίων Αποστόλων με την κατασκευή μεγάλου χώρου στάθμευσης και ευρύχωρου πεζόδρομου. Ο παραλιακός δρόμος συνεχίζει περίπου 3 χιλιόμετρα και καταλήγει στον γραφικό οικισμό Αγκώνα, ο οποίος είναι εξαιρετικά δημοφιλής κατά τους θερινούς μήνες.

Ο πρώτος ναός – ξωκκλήσι των Αγίων Αποστόλων ανεγέρθη - όπως βρέθηκε σε επιγραφή - την περίοδο 1840 - 1847 από τον ιερέα Δημήτριο Δίελλα, κάηκε από φωτιά τη δεκαετία του 1920 και στη συνέχεια οικοδομήθηκε ξανά από τους μόνιμους κατοίκους στη σημερινή του μορφή. Το πρόβλημα που δημιουργήθηκε με τη νέα επέκταση του ναού ήταν ότι στη θέση εκείνη υπήρχε πηγή με νερό που με την επέκταση καλύφθηκε, με αποτέλεσμα οι κάτοικοι να χάσουν την πρόσβαση στην πηγή. Ο ναός έγινε το 1975 έδρα ενορίας, αλλά το 1985 ο πληθυσμός του οικισμού είχε αυξηθεί τόσο που τις ανάγκες του δεν μπορούσε να καλύψει ο παλιός ναός γι' αυτό αποφάσισαν να ανεγείρουν νέο μεγαλύτερο. Οι κάτοικοι αγόρασαν το χωράφι βόρεια από την παλιά εκκλησία και οι εργασίες ανέγερσης ξεκίνησαν το 1985, αλλά σταδιακά ελαττώθηκαν λόγω της οικονομικής κρίσης.

Σπουδαιότερη ιστορική  προσωπικότητα που γεννήθηκε και μεγάλωσε στον  Κάλαμο και έδρασε κατά τη δύσκολη περίοδο του 16ου αιώνα,  είναι ο Άγιος Τιμόθεος Ευρίπου, κτήτορας της Ιεράς Μονής Πεντέλης. Είναι ο πολιούχος του Καλάμου.

Αξιοθέατα της περιοχής του Καλάμου αποτελούν ο αρχαιολογικός χώρος του Αμφιάρειου (ή Αμφιαράειου) Ιερού,  η Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Καλολιβαδίου, ο βυζαντινός ναός του Αγίου Νικολάου, ο Καταρράκτης και το Πυργάρι:

Το Αμφιάρειο ήταν το μεγαλύτερο και σπουδαιότερο στην αρχαία Ελλάδα ιερό του χθόνιου θεού και ήρωα του Άργους, Αμφιαράου. Ιδρύθηκε στα τέλη του 5ου αι. π. Χ. και σε όλη την περίοδο της λειτουργίας του ήταν το εθνικό ιερό του Ωρωπού. Τον 1° αι. π.Χ. τυγχάνει ιδιαίτερης προστασίας και σεβασμού από τους Ρωμαίους. Η ανασκαφή του ξεκίνησε το 1884 και διήρκεσε έως το 1929.

 

H Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Καλολιβαδίου είναι από τις αρχαιότερες μονές της Αττικής, καθώς η προφορική παράδοση τοποθετεί την ίδρυσή της γύρω στον 6ο αι. μ.Χ. Αρχικά ήταν αφιερωμένη στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, ήταν όμως περισσότερο γνωστή ως «Μονή Καλολιβαδίου» επειδή η τοποθεσία στην οποία βρίσκεται ονομαζόταν Καλό Λιβάδι. Γύρω από τη Μονή υψώνονται βραχώδεις πευκόφυτες πλαγιές και λοφίσκοι, ενώ απέναντι υπάρχει μοναδική θέα προς την Εύβοια. Το Καθολικό της Μονής είναι σταυροειδές  με τρούλο και αγιογραφήθηκε τον 17^ο αιώνα οπότε έγιναν και εργασίες συντήρησής του (1675). Το 1824 καταστράφηκε και κάηκε από τους γενίτσαρους του Ομέρ Πασά της Καρύστου, αλλά στη συνέχεια του 19^ου αιώνα προστέθηκαν νέα κτίσματα. Η Μονή είναι γυναικεία  και στον χώρο της υπάρχει παρεκκλήσιο του Αγίου Νεκταρίου.

 

Στο Κοιμητήριο του Καλάμου βρίσκεται ο βυζαντινός ναός του Αγίου Νικολάου. Είναι σταυρεπίστεγος, χρονολογείται στον 13ο αιώνα και - όπως προκύπτει από τις ανασκαφές -  έχει κτισθεί πάνω σε παλαιότερο, επίσης ναϊκό,  κτίσμα. Ο παλαιός εκείνος ναός θα πρέπει να καταστράφηκε από σεισμό, δεδομένης της σεισμικότητας της περιοχής. Η ευλάβεια αλλά και η ανάγκη των κατοίκων - σε μια ταραγμένη εποχή όπως ήταν η Φραγκοκρατία -  οδήγησε στην άμεση ανέγερση νέου ναού, και ίσως αυτό να εξηγεί την όχι ιδιαίτερη επιμέλειά του, καθώς είναι χτισμένος με αργολιθοδομή και χωρίς κεραμοπλαστικά κοσμήματα ή οδοντωτές ταινίες.

Σε μικρή απόσταση από το γήπεδο του Καλάμου, κρύβεται ένας εντυπωσιακός Καταρράκτης. Το μονοπάτι που οδηγεί στον Καταρράκτη απαιτεί περίπου μισή ώρα πεζοπορία λόγω της κλίσης του εδάφους, δεν είναι σηματοδοτημένο, ενώ υπάρχει βοηθητικό σχοινί ανά σημεία για λόγους ασφαλείας. Η ροή του Καταρράκτη είναι λιγοστή το καλοκαίρι, αλλά στα βράχια αποτυπώνεται η εντυπωσιακή μορφολογία του. Συνεχίζοντας τη διαδρομή μέσα στο φαράγγι, ο επισκέπτης μπορεί να βρει και τα επόμενα σημεία της ροής του ποταμού που εκβάλλει στη θάλασσα και συγκεκριμένα στους Αγίους Αποστόλους.

Επίσης, σε ύψωμα κοντά στην παραλία του Καλάμου λίγο πιο νοτοανατολικά από τους Αγίους Αποστόλους, υπάρχει ο κυκλικός πύργος με την ονομασία «Πυργάρι», με διάμετρο 3,5 μέτρα και πάχος τοίχου 0,80-0,90 μέτρα. Η ποσότητα των κατακρημνισμένων υλικών στο εσωτερικό του και τριγύρω δείχνει ότι δεν ήταν ιδιαίτερα ψηλός. Το αρχικό του ύψος πρέπει να ήταν γύρω στα 4 μέτρα. Κατά πάσα πιθανότητα ήταν βίγλα και μάλλον φράγκικη από τον 13ο ή 14ο αιώνα. Λίγα χιλιόμετρα πιο νότια, σε παρόμοια θέση, βρίσκεται ένας ακόμα κυκλικός πύργος, λίγο μικρότερος.

Πηγές:

·       Βικιπαίδεια: Κάλαμος Αττικής, Άγιοι Απόστολοι Αττικής.

·       Γκικάκης Ι. (2007), Η Ιστορία του Ωρωπού.

·       Βυζαντινά Μνημεία Αττικής: http://www.eie.gr/byzantineattica/

·       Δημακόπουλος Σ. (2017), Αγροικίες κλασσικής και ελληνιστικής εποχής στην Αττική, Διδακτορική Διατριβή, ΑΠΘ.

·       Δήμος Ωρωπού: http://www.oropos.gov.gr/dimotikes-enotites/kalamos

·       Καστρολόγος: https://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=kalamosattic

·       Πετράκος Β. (1992), Το Αμφιάρειο του Ωρωπού, εκδ. ΚΛΕΙΩ

·       Τούντα Φ. (1998), Γαιοκτησία, οικιστική επέκταση και αποδάσωση στην Αττική, Διδακτορική διατριβή, ΕΜΠ.

·       https://www.oneman.gr/onecity/o-kalitera-krimmenos-katarraktis-tis-attikis/

·       Επιτόπια έρευνα.