Γλωσσικά ιδιώματα στην περιοχή του Ωρωπού: Αρβανίτικα, Μαρμαρινά και η Κοινή Νεοελληνική

 

Η ελληνοφωνία στην Αττική αρχίζει να περιορίζεται με την έναρξη της εγκατάστασης Αρβανιτών από τα τέλη του 14^ου αιώνα. Ως τον 18^ο αιώνα, τα Αρβανίτικα μιλιούνταν στο μεγαλύτερο μέρος της Αττικοβοιωτίας και αυτή την τάση ακολούθησαν και οι περισσότεροι οικισμοί της περιοχής του Ωρωπού.

Για παράδειγμα, όταν ερχόταν σε κάποιο χωριό ένας ξένος που μιλούσε μόνο Ελληνικά, συχνά έλεγαν: «Ερθ νιε πα γκόλιε» που σημαίνει «Ήρθε κάποιος χωρίς στόμα», αφού δεν μπορούσαν να συνεννοηθούν. Η Αρβανίτικη γλώσσα είχε επικρατήσει, αφού ήταν πολύ πιο εύκολη από τα Ελληνικά τα οποία άρχισαν να διδάσκονται με την υποχρεωτική εκπαίδευση. Καθώς η έρευνα δεν είχε προχωρήσει και η βιβλιογραφία ήταν πολύ φτωχή, ακόμα και οι ίδιοι οι κάτοικοι συχνά δεν καταλάβαιναν  γιατί τους αποκαλούν «Αρβανίτες».

Ωστόσο, κάποιοι οικισμοί της Αττικής διατήρησαν πυρήνες ελληνοφωνίας μέχρι και την έναρξη της διαδικασίας υποχώρησης των αρβανίτικων κατά τον ύστερο 19ο αι. Ένας από αυτούς ήταν ο παλιός Ωρωπός (χωριό): Ο Γάλλος περιηγητής J. Spon, ο οποίος τον επισκέφτηκε στις 10 Μαρτίου του 1676, τον χαρακτηρίζει ως «μεγάλο χωριό Ελλήνων με πάνω από 200 νοικοκυριά», ενώ στους γύρω αρβανίτικους οικισμούς αναφέρεται με το χαρακτηρισμό albanois.

Επίσης στην εφημερίδα Εμπρός, στο φύλλο της 2/2/1921 (σε εποχή δηλαδή λίγο πριν από την εγκατάσταση μικρασιατών προσφύγων στην Αττική) o Ωρωπός χαρακτηρίζεται ως «νησὶ ἑλληνοφώνων ἐν μέσῳ ἀλβανοφώνου ἐκτάσεως» και τονίζεται η γλωσσική και πολιτισμική του διαφορά με τους υπόλοιπους οικισμούς του δήμου: «Καὶ ἡ μορφή, ἡ ἔκφρασις, ἡ γλῶσσα, τὰ ἤθη καὶ τὰ ἔθιμα τῶν κατοίκων τοῦ Ὠρωποῦ διαφέρουν ἀπὸ τὰ τῶν λοιπῶν ἐννέα χωρίων τοῦ πρώην δήμου Ὡρωποῦ. Νησὶ ἑλληνοφώνων ἐν μέσῳ ἀλβανοφώνου ἐκτάσεως. Παρατηρεῖται τὸ αὐτὸ ἐνδιαφέρον φαινόμενον, ὅπως εἰς τὸ προάστειον τῶν Θηβῶν Πυρί. Ὁ Ὠρωπὸς εἶναι ἡ μόνη διατηρηθεῖσα ἀπρό[σ]βλητος ἀπὸ ξενικὰς ἐπιδράσεις γωνία τῆς Ἀττικῆς. Εἰς τὴν γλῶσσαν τῶν κατοίκων του διατηροῦνται, ὅπως εἰς τὴν λοιπὴν ἑλληνόφωνον χώραν μας, αἱ ἀρχαιότεραι λέξεις».

Ελάχιστα στοιχεία του ιδιώματος του Ωρωπού σώζονται, το πιθανότερο είναι όμως ότι θα συγγένευε στενά με το παλαιοαθηναϊκό ιδίωμα και τα ιδιώματα της αντικρινής Εύβοιας, με την οποία η περιοχή είχε ανέκαθεν στενές επαφές. Ωστόσο, πολύτιμο λεξιλογικό υλικό από τον Ωρωπό διέσωσε ο Γκικάκης (2007), όπως π.χ.: σιόδιο = ξύλινο αλέτρι (<πιθ. *ισιό-γειο/δειο), δράχτι, ρηνεύω = ησυχάζω, στράχα = σκέπαστρο του μαντριού από ξύλινο σκελετό και βούρλα. Διάφορα: ακλατσάδες = τσακιστές πράσινες ελιές, δικούλι = σιδερένια πηρούνα με τέσσερα δόντια, κοκολήθρα = μικροί σβώλοι ακαθαρσίας στο μαλλί των προβάτων, κόπιλα (τα) = υπολείμματα κοπής ξύλων, κο κοτράσης = ανόητος (αλβαν.), κο νο κλίτσα = είδος παραποτάμιου φυτού, κο ρύτα = ποτίστρα, ξεμετρήστρα = ξεματιάστρα, χλιάρι = κουτάλι, πινιότα = μικρό πήλινο πιθάρι, στρίφ λλο = είδος χόρτου, ψάχω = ψάχνω κ.λπ.

Με την εγκατάσταση των Μικρασιατών προσφύγων στον Ωρωπό το 1923, οι διάλεκτοι της περιοχής εμπλουτίζονται με μερικές λέξεις από το μαρμαρινό ιδίωμα, από το οποίο διασώζει πολύτιμο λεξιλογικό υλικό ο Θ. Ηλιάδης (2001), όπως π.χ.: γούι=επιφώνημα που απευθυνόταν σε όποιον δεν άκουγε, μισκίνικο: τεμπέλικο, νταγιαντώ=αντέχω,  μασιά=τσιμπίδα, γκιουζελίμ=ωραία, Ταλλένια=υποκοριστικό του Κρυσταλλένια, πλάγε=τρέχα, γένικε πλύμα=βράχηκε,  λεφτοκούκια=ψιλά κουκιά.

Σύμφωνα με τον Ηλιάδη, το μαρμαρινό ιδίωμα ανήκει στις βόρειες ελληνικές διαλέκτους και συγγενεύει πάρα πολύ με τα ιδιώματα της γειτονικής Θράκης και της Βιθυνίας. Στο χωριό Αφθόνη μιλούσαν αρβανίτικα και ελληνικά, ενώ στα Παλάτια μιλούσαν καθαρά ελληνικά, παρόμοια με τα πολίτικα.

 

Πηγές:

Γκικάκης Ι. (2007), Η Ιστορία του Ωρωπού.

Ηλιάδης Θ. (2001), Προκόννησος, Παλάτια, Νέα Παλάτια.

Μπουγέση Μ. (2008), Ο χορός και το τραγούδι μέσα από τα κοινωνικά δρώμενα, στον Αυλώνα Αττικής, Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.

Παντελίδης Ν. (2016), Το παλαιοαθηναϊκό ιδίωμα: Πηγές, μαρτυρίες, χαρακτηριστικά, στο Γλωσσολογία/Glossologia 24 (2016), 103-146: https://www.researchgate.net/publication/305489928_To_palaioathenaiko_idioma_Peges_martyries_charakteristika_The_Modern_Greek_variety_of_old_Athens