H Τοπική Κοινότητα Ωρωπού: Ιστορική εξέλιξη

Στα νεότερα χρόνια, το χωριό Ωρωπός συστάθηκε ως Κοινότητα με τη διοικητική διαίρεση του 1912 με την οποία καταργήθηκαν οι διευρυμένοι δήμοι και αντικαταστάθηκαν από μικρότερες κοινότητες. Μέχρι τότε η περιοχή ανήκε στον πρώην διευρυμένο Δήμο Ωρωπίων. Στην κοινότητα εντάχθηκε και το Συκάμινο το οποίο όμως το 1929 αποτέλεσε ξεχωριστή κοινότητα. Κατά τη διάρκεια των επόμενων δεκαετιών μέσα στα όρια της Κοινότητας Ωρωπού αναγνωρίστηκαν οι οικισμοί Πλατάνια και Κάμπος.

Αν και υπάρχουν σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα από τη Μεσοοελλαδική, την Κλασική και τη Ρωμαϊκή περίοδο, το χωριό γνώρισε τη μεγαλύτερη ακμή του στα Βυζαντινά Χρόνια. Ως αποτέλεσμα, σώζονται βυζαντινά μνημεία εκ των οποίων σε καλύτερη κατάσταση δεσπόζει η γνωστή Παναγία, ο ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου που είναι ο πιο καλοδιατηρημένος του χωριού και χρονολογείται τον 12ο αιώνα. Στον ναό τελείται η Θεία Λειτουργία κατά την επέτειο του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στις 25 Μαρτίου, στις 15 Αυγούστου για την Κοίμηση της Θεοτόκου, καθώς και εκάστοτε μυστήρια γάμων, κλπ. Καταλαμβάνει συνολικό χώρο 2.114 τμ. μαζί με το προαύλιο και στο εσωτερικό του βρίσκουμε ενσωματωμένα αρχαία ανάγλυφα και επιγραφές.Είναι σταυροειδής με τρούλο και έχει επεκταθεί στο δυτικό το τμήμα με την κατασκευή νάρθηκα.Οι αψίδες του ιερού και ο τρούλος είναι κτισμένοι από λαξευτό πωρόλιθο και πλίνθους και οι υπόλοιποι τοίχοι του ναού από ακανόνιστους λίθους και κομμάτια πλίνθων. Ο νάρθηκας διαθέτει τοιχογραφίες οι οποίες όμως έχουν φθαρεί λόγω χαραγμάτων των πιστών και της έκθεσής του στις καιρικές συνθήκες.

Νότια του Ωρωπού σώζονται τα ερείπια του ναού του Αγίου Γεωργίου. Η κιονοστοιχία και ο δυτικός τοίχος κατέρρευσαν με τον σεισμό του 1938. Ο Αναστάσιος Ορλάνδος χρονολόγησε τον ναό στον 15ο με 16ο αιώνα, όμως ο Μανόλης Χατζηδάκης με βάση τις τοιχογραφίες του ναού τον χρονολόγησε στις αρχές του 13ου αιώνα. Ο ναός διέθετε δύο στρώματα τοιχογραφιών και όσες διατηρήθηκαν έχουν μεταφερθεί στο Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας.

Στο ανατολικό άκρο του χωριού βρίσκονται τα ερείπια του σταυρεπίστεγου ναού του Αγίου Νικολάου, από τον οποίο μετά τον σεισμό στέκονταν ο ανατολικός και ο νότιος τοίχος. Ο Ιωάννης Κουμανούδης χρονολόγησε την πρώτη φάση του ναού στον 13ο αιώνα. Επίσης, σε ερειπιώδη κατάσταση βρίσκεται και ο ναός των Αγίων Αποστόλων, τον οποίο ο Αναστάσιος Ορλάνδος με βάση τον γλυπτό διάκοσμο χρονολόγησε στους χρόνους της Φραγκοκρατίας.

Στην Τουρκοκρατία, η περιοχή της Ωρωπίας Γης χωρίστηκε σε δύο τσιφλίκια: Του Συκαμίνου (ή του Σάλεσι-Αυλώνα, σύμφωνα με άλλους ερευνητές) και του Ωρωπού, τα οποία περιλαμβάνουν τη μεγαλύτερη σημερινή έκταση του  Δήμου Ωρωπού.  Ο Σουλτάνος παραχωρεί αρχικά το τιμάριο (τσιφλίκι) του Ωρωπού στον πασά της Χαλκίδας. Έτσι, μετά από πολλούς αιώνες κυριαρχίας είτε της Αθήνας είτε της Θήβας, μια τρίτη πόλη - η Χαλκίδα - ενσωματώνει τον Ωρωπό στα διοικητικά της όρια. Ο πασάς της Χαλκίδας αναθέτει σε αγά (στρατιωτικό διοικητή) τον διοικητικό έλεγχο του Ωρωπού (καθώς ο Ωρωπός δεν ήταν καζάς για να έχει βοεβόδα), τον έλεγχο της γεωργικής/κτηνοντροφικής παραγωγής της περιοχής, αλλά και την είσπραξη από τους ντόπιους του φόρου της δεκάτης μέσω του φοροεισπράκτορα (του Σπαή).

Το 1667 ο Τούρκος περιηγητής Εβλιά Τσελεμπή περνάει από τον Ωρωπό (χωριό) και αναφέρει: «Είναι ζιαμέτι (τιμάριο) του Αχμέτ του γιου του Ντεφτεντάρ Ζαδέ Μεχμέτ Πασά, που κατοικεί στην Ισταμπούλ. Στο χωριό υπάρχει εκκλησία ζωγραφισμένη με ωραίες εικόνες που η τεχνοτροπία τους θυμίζει έργα του Μανί». Λίγο αργότερα περνάει από τα χωριά του Ωρωπού ο Γάλλος πρέσβης Giraud. Στην περιγραφή του αναφέρει το σημερινό χωριό του Ωρωπού ως μια πόλη με διακόσια περίπου σπίτια, που βρίσκεται σχεδόν 2-3 μίλια από τη θάλασσα.

Επίσης, οι περιηγητές Spon και Wheler τους αναφέρουν στη διήγησή τους το 1676 ότι επειδή δεν μπόρεσαν να διασχίσουν τον ποταμό Ασωπό λόγω των ορμητικών νερών του, περπάτησαν κατά μήκος της όχθης του έως τον Ωρωπό που τον παρουσιάζουν ως μια μεγάλη κωμόπολη με διακόσια σπίτια.

Ωστόσο, το 1806 βλέπουμε μια εντελώς διαφορετική εικόνα στην περιγραφή του Βρετανού W. Leake ο οποίος βρίσκει το χωριό ερειπωμένο και τους κατοίκους να αρχίζουν να συγκεντρώνονται στη Σκάλα. Μέσα σε αυτά τα 130 χρόνια – από το 1676 που οι περιηγητές βρίσκουν τον Ωρωπό σε ακμή και με πολλά βυζαντινά μνημεία, μέχρι το 1806 που ο Leake βρήκε το χωριό ερειπωμένο – συνέβησαν αρκετά γεγονότα τα οποία επέφεραν πολύ δύσκολες συνθήκες ζωής για τους υπόδουλους Έλληνες στον Ωρωπό, όπως: η σημαντική αύξηση της φορολογίας, το σκληρό παιδομάζωμα και οι συχνές εξεγέρσεις των οποίων τα αντίποινα συχνά προκαλούσαν την ερήμωση της περιοχής. Επίσης, μην ξεχνάμε ότι  μέσω της περιοχής του Ωρωπού εξασφαλιζόταν ο ανεφοδιασμός των τουρκικών στρατευμάτων από τη Θεσσαλία και την Εύβοια. Έτσι, ισχυρές τουρκικές φρουρές φύλασσαν τις βάσεις ανεφοδιασμού της Σκάλας Ωρωπού και το γεγονός αυτό εξηγεί αφενός τη σχεδόν ολοσχερή καταστροφή της περιοχής (προκειμένου να χτιστούν οι βάσεις αυτές) και αφετέρου την αραιή κατοίκησή της.

Μετά την απελευθέρωση, το 1830 συντάσσεται το Πρωτόκολλο του Λονδίνου, που ρύθμιζε, κοντά στα μεγάλα θέματα  της ελεύθερης Ελλάδας, και τα ιδιοκτησιακά. Το πρωτόκολλο αυτό έδινε - κατ' εξαίρεση για την Αττική - το δικαίωμα στους Τούρκους ιδιοκτήτες γης να διατηρήσουν ή να πουλήσουν την ιδιοκτησία τους. Οι Τούρκοι δέχονται να πουλήσουν. Ενώ όμως στις περιοχές των Μεσογείων και αλλού στην Αττική οι κάτοικοι συγκεντρώνουν τα απαιτούμενα χρήματα και αγοράζουν την γη των κοινοτήτων τους, στον Ωρωπό, που είναι κατεστραμμένος από τους πολυετείς αγώνες αυτό καθίσταται αδύνατον.

Έτσι, το κτήμα του Ωρωπού (ο κάμπος) μεταβιβάζεται στον Ιωάννη Παπαρηγόπουλο, εύπορο αγωνιστή του απελευθερωτικού αγώνα, ενώ άλλα τμήματα της γης μεταβιβάζονται σε οικογένειες αγωνιστών. Ήδη από τη δεκαετία του 1840, ο αγροτικός κόσμος αλλά και διανοούμενοι, δημοσιογράφοι και πολιτικοί, ζητούσαν την αλλαγή του ιδιοκτησιακού καθεστώτος και τη διανομή των εθνικών γαιών στους διαχειριστές τους (ακτήμονες) αντί της κατοχής τους από το κράτος. Πίστευαν ότι έτσι όχι μόνο θα αυξάνονταν τα δημόσια έσοδα, αλλά κυρίως ότι θα αναπτύσσονταν η αγροτική παραγωγή και η οικονομία συνολικά με την άνοδο του προσωπικού ενδιαφέροντος των καλλιεργητών, με την αύξηση της παραγωγικότητας, αλλά και με την ένταξη της γης στο εμπορευματικό δίκτυο.

Με τη δημιουργία του ελληνικού κράτους δημιουργείται ο Δήμος Περαίας με έδρα τον σημερινό Κάλαμο, ενώ το 1843 η έδρα του μεταφέρεται στη Σκάλα Ωρωπού και το 1871 μετονομάζεται σε Δήμο Ωρωπίων. Ωστόσο,  το 1912 καταργείται και δημιουργούναι οι χωριστές κοινότητες για κάθε χωριό. 

Το χωριό του Ωρωπού συνδέεται και με τα γεγονότα της «Σφαγής στο Δήλεσι» (ή «Το Δράμα του Ωρωπού», ή «Το Ωρώπειον Άγος» όπως επίσης λέγεται), κατά την οποία έγινε η απαγωγή, η ομηρία και τελικά η θανάτωση, από τους λήσταρχους Αρβανιτάκηδες, ομάδας Άγγλων και Ιταλών περιηγητών στις αρχές του Απριλίου του 1870 στο Δήλεσι.

Οι ληστές, οι οποίοι – αφού έκαναν μερικές παραπλανητικές κινήσεις προς Χαρβάτι και Κορωπί – διέφυγαν   προς τη βορεινή πλευρά της Πάρνηθας και έφτασαν στον Ωρωπό. Όπως γράφει ο Λόιντ (ένας από τους ομήρους) στο ημερολόγιό του, εκεί έκαναν αμέσως «επίσκεψιν εις τον δήμαρχον και οικία του Παπαρηγόπουλου. Καφές και ρακί, φιλική συνάντησις. Ο δήμαρχος πρόκειται να υπάγει εις Αθήνας να διαπραγματευθεί.».

Την ίδια μέρα ο Δήμαρχος Ωρωπού Γ. Οικονομίδης φθάνει στην Αθήνα (11:00 π.μ.) και μεταφέρει στην κυβέρνηση το μήνυμα του Τάκου Αρβανιτάκη, για διορισμό εξουσιοδοτημένου διαπραγματευτή. Το απόγευμα η συμμορία κινείται χαμηλότερα και επιτάσσει τρία νέα σπίτια του Ωρωπού μεταξύ αυτών και το σπίτι του Παναγή Σκουρτανιώτη, παρέδρου τότε στη δημογεροντία του χωριού. Δυστυχώς οι διαπραγματεύσεις κατέληξαν σε αδιέξοδο και όταν οι ληστές διέφυγαν προς Συκάμινο και Δήλεσι, ο απολογισμός της μάχης στις 10 Απριλίγου 1870 με το κρατικό απόσπασμα που τους καταδίωκε ήταν βαρύς: Νεκροί οι 4 όμηροι, νεκροί 7 ληστές, νεκροί 10 στρατιώτες, αιχμάλωτοι 5 ληστές. Οι διαφυγόντες 10 ληστές και ο Τάκος Αρβανιτάκης κατέφυγαν στην τουρκοκρατούμενη Θεσσαλία.

Το γεγονός αυτό είχε αντίκτυπο στις διπλωματικές σχέσεις Ελλάδας, Αγγλίας και Ιταλίας, και οδήγησε τελικά στην πτώση της κυβέρνησης του Θρασύβουλου Ζαΐμη. Στον ευρωπαϊκό Τύπο η Ελλάδα αναφερόταν με απαξιωτικούς χαρακτηρισμούς όπως «φωλεά ληστών και πειρατών». Σε επίσημα κείμενα διατυπωνόταν η άποψη ότι η Ελλάδα «τίθεται εκτός του κύκλου των εξευγενισμένων κρατών» και ότι «αι ληστείαι συμφωνούνται εν Αθήναις, ένθα και διανέμονται τα χρήματα».

Σύμφωνα με τον Ι. Γκικάκη, η Σφαγή στο Δήλεσι είχε επώδυνες συνέπειες και για τον Ωρωπό: Το αγαπημένο χωριό του Παλατιού και των ξένων ευγενών και φιλελλήνων ιστορικών έπαψε να είναι τόπος επισκέψεων και «προσκυνήματος» για πολλά χρόνια. Πρέπει να θεωρήθηκε, η παθητική και φοβισμένη στάση των Ωρωπιωτών, σαν συμπαράσταση προς τους ληστές. Ο Δήμαρχος Γ. Οικονομίδης, παρά τις καλές σχέσεις  με το Παλάτι, έπεσε σε δυσμένεια. Και το 1871, με κυβερνητική εντολή, μεταφέρεται η έδρα του Δήμου Ωρωπίων στη Σκάλα, παρά το γεγονός ότι η Σκάλα υπολειπόταν πολύ σε πληθυσμό από το χωριό του Ωρωπού. Ο Ωρωπός αριθμούσε περίπου 250 κατοίκους έναντι περίπου 70 της Σκάλας.

Από τις αρχές του 20ου αιώνα και έπειτα, γίνονται στην ευρύτερη περιοχή έργα ανάπτυξης τα οποία αλλάζουν τη μορφολογία της και τον τρόπο ζωής των κατοίκων. Ένα δίκτυο χωματόδρομων που «στεφανώνει» την περιοχή αποτελούσε πέρασμα για τους περιηγητές που συνεχίζουν να θέλουν να γνωρίσουν τον Ωρωπό ή να ταξιδέψουν μέσω αυτού προς την Αθήνα, τη Βοιωτία ή την Εύβοια. Διαχρονικά, οι κάτοικοι καλλιεργούσαν τον εύφορο κάμπο με πολλά εποχιακά φυτά  και αμπέλια.

Σύμφωνα με τα στοιχεία του Υπουργείο Εκκλησιαστικών και Εκπαιδεύσεως, κατά το σχολικό έτος 1900-1901 είχαν ιδρυθεί στον Δήμο Ωρωπίων 4 δημοτικά σχολεία αρρένων (Ωρωπού, Καλάμου, Σαλεσίου, Μαρκοπούλου) στο οποία φοιτούσαν 184 μαθητές και το Γραμματοσχολείο Σκάλας με 24 μαθητές. Λίγο αργότερα, κατά το σχολικό έτος 1907 – 1908  υπήρχαν στο ∆ήμο Ωρωπίων 4 δημοτικά σχολεία αρρένων, 2 δημοτικά σχολεία θηλέων και 2 κοινά σχολεία. Τα 4 δημοτικά σχολεία αρρένων είναι μονοτάξια: Ωρωπού, Σαλεσίου, Μαρκοπούλου, Καλάμου, με εγγεγραμμένους 232 μαθητές. Ομοίως, μονοτάξια ήταν και τα 2 δημοτικά σχολεία θηλέων Σαλεσίου και Καλάμου, με εγγεγραμμένες 131 μαθήτριες.

Στις 20 Ιουλίου 1938 ένας ισχυρόςσεισμός πλήττει τα περίχωρα της Αττικής, αφήνοντας πίσω του δεκάδες νεκρούς, εκατοντάδες τραυματίες και χιλιάδες άστεγους. Ο σεισμός είχε επίκεντρο τον Ωρωπό τον οποίο και κατέστρεψε ολοσχερώς. Όλα τα σπίτια της μικρής κοινότητας κατέρρευσαν, καταπλακώνοντας πολλούς από τους κατοίκους. Ίδια μοίρα είχαν και οι γειτονικές περιοχές όπως η Σκάλα, το Χαλκούτσι, τα Νέα Παλάτια, η Μαλακάσα και ο Αυλώνας.

Κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Γερμανοί μπήκαν στον Ωρωπό το Σάββατο της Διακαινησίμου 27 Απριλίου 1941, δηλ. έξι ημέρες μετά την Κυριακή του Πάσχα (παραμονή της Κυριακής του Θωμά). Ωστόσο, ήδη από τη Μεγάλη Παρασκευή είχαν φανεί τα πρώτα γερμανικά αεροπλάνα να πετούν πάνω από την περιοχή. Το Σάββατο 27/4 οι κάτοικοι πληροφορήθηκαν ότι μηχανοκίνητες γερμανικές φάλαγγες έρχονται από τη Θήβα με αποτέλεσμα πολλοί να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και να κατευθυνθούν προς το βουνό. Το βράδυ τα γερμανικά τανκς και αυτοκίνητα έφτασαν στον Ωρωπό, οι Γερμανοί στρατιώτες άρχισαν να χαιρετούν τους κατοίκους και να καλούν όσους έχουν φύγει στα βουνά να επιστρέψουν στις δουλειές τους, όπως κι έγινε.

Ωστόσο, τα σιτάρια έμειναν αθέριστα και από τον Ιούνιο άρχισε να διαφαίνεται το φάσμα της πείνας που ερχόταν. Ο καθένας προσπαθούσε να μαζέψει όσο το δυνατό περισσότερα τρόφιμα για τον χειμώνα. Όλες οι τιμές πήραν τα ύψη. Ο χειμώνας του 1941-42 έχει μείνει αλησμόνητος στην ιστορία. Οι κάτοικοι έτρωγαν παντός είδους χόρτα, συνήθως χωρίς λάδι. Για μια κουταλιά λάδι, έδιναν ό,τι τους ζητούσαν. Το κρέας ήταν σπάνιο και έτσι κατέληξαν να τρώνε και το κρέας των γαϊδάρων, των μουλαριών και των αλόγων.

Το καλοκαίρι του 1942, οι Γερμανοί ζήτησαν αγγαρεία 40 ανδρών για να μεγαλώσουν τους σταθμούς των σιδηροδρόμων. Νηστικοί, ανυπόδητοι, χωρίς νερό, οι άνθρωποι αυτοί έσκαβαν όλη μέρα μέσα στον ήλιο. Οι Ιταλοί ζήτησαν επίσης αγγαρεία για να κόψουν ξύλα από τα δάση της Μαλακάσας και του Μηλεσίου. Ωστόσο, αυτοί ήταν πιο φιλικοί προς τους εργάτες και τους έδιναν 70 δράμια ψωμί την ημέρα.

Παράλληλα, αντιστασιακές ομάδες πραγματοποιούν επιχειρήσεις ενάντια στις δυνάμεις κατοχής και στα τάγματα ασφαλείας. Πολλά μνημεία ηρώων της περιοχής μας θυμίζουν τα ονόματα των πεσόντων υπέρ της πατρίδας.

Οι πρώτες εμφύλιες συγκρούσεις στην περιοχή είχαν ήδη αρχίσει από τον Ιανουάριο του 1944 – με συλλήψεις και εκτελέσεις εκατέρωθεν – και ολοκληρώθηκαν με τη μεγάλη μάχη της Αγίας Ελεούσας ανάμεσα στους αντάρτες και τις Μ.Α.Υ. (Μονάδες Ασφαλείας Υπαίθρου) στις 12 Απριλίου 1948 (Μ. Παρασκευή).

Το 2002,  από εθελοντική  συνένωση των Κοινοτήτων Νέων Παλατίων, Σκάλας Ωρωπού και Ωρωπού, δημιουργείται ο Δήμος Ωρωπίων και το 2010 – με τη μεταρρύθμιση που είναι γνωστή ως Πρόγραμμα Καλλικράτης – ιδρύεται ο Δήμος Ωρωπού ενσωματώνοντας τον Δήμο Ωρωπίων (έδρα του Δήμου) και όλα τα γύρω χωριά (Συκάμινο, Αυλώνα, Καπανδρίτι, Αφίδνες, Πολυδένδρι, Κάλαμος, Μαρκόπουλο, Μαλακάσα).

Πηγές:

Βικιπαίδεια, Ωρωπός: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A9%CF%81%CF%89%CF%80%CF%8C%CF%82

Βουρνάς, Τ.(1975), ΤΑ ΦΟΒΕΡΑ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ. Η ΣΦΑΓΗ ΣΤΟ ΔΗΛΕΣΙ. Αγγλοκρατία και Ληστοκρατία, εκδ. Φυτράκης.

Γκικάκης Ι. (2007), Η Ιστορία του Ωρωπού.

Γκικάκης Ι. (2017), Η Παλιγγενεσία.

Δήμος Ωρωπού, Δημοτικές Κοινότητες: https://www.oropos.gov.gr/dimotikes-enotites/oropos

ΕΜΠΡΟΣ, εφημερίδα, 2 και 3 Φεβρουαρίου, 1921, σελ.  facebook του κ. Ν. Λούπη: https://www.facebook.com/profile/100063595323964/search/?q=%CE%95%CE%9C%CE%A0%CE%A1%CE%9F%CE%A3 , ανακτ. 26-7-2023

Η ΜΗΧΑΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ, Βίντεο-ντοκουμέντο από τον φονικό σεισμό του 1938 στον Ωρωπό: https://www.mixanitouxronou.gr/oropos-to-sygklonistiko-vinteo-ntokoymento-apo-ton-foniko-seismo-toy-1938to-sygklonistiko-vinteo-ntokoymento-apo-ton-foniko-seismo-toy-1938-o-oropos-kai-ta-perichora-katastrafikan-oloscheros-kai-o-met/

Κουμανούδης Ι., Συμπληρωματική έρευνα επί των χριστιανικών μνημείων του Ωρωπού, Δελτίον Χριστιανικής και Αρχαιολογικής Εταιρείας Αθηνών 5 [περίοδος Δ΄] (1969) 

Leake William-Martin (2021), Περιηγήσεις στη Βόρεια Ελλάδα, μτφ. Στυλιανίδου Δώρα, εκδ. Εκάτη

Ντοκιμαντέρ για τον Δήμο Ωρωπού: https://www.youtube.com/watch?v=nwJSeJu8FcE

Πατρώνης, Β. (2010), Το Αγροτικό Ζήτημα στην Ελλάδα: https://www.kathimerini.gr/politics/383037/to-agrotiko-zitima-stin-ellada/