Η Φραγκοκρατία στον Ωρωπό

 

Φραγκοκρατία (ή Λατινοκρατία) ονομάζεται η χρονική περίοδος της κυριαρχίας στον ελληνικό χώρο μιας σειράς δυτικών λαών: Φράγκων/Βουργουνδών, Φλαμανδών, Γενουατών, Λομβαρδών, Βενετών, Καταλανών, Φλωρεντινών, Ναβαρραίων, Ιπποτών Ναϊτών ή Ιωαννιτών. Όλοι αυτοί είχαν ως κοινό πολιτιστικό χαρακτηριστικό την πολιτισμική-θρησκευτική τους ταυτότητα: όλοι ήταν Λατίνοι, οπαδοί της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και αναγνώριζαν τον Πάπα της Ρώμης ως ανώτατο θρησκευτικό και πνευματικό τους ηγέτη.

Οι δυτικοί κατακτητές προχώρησαν στον μεταξύ τους διαμερισμό των προηγούμενων εδαφών της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας  με ακρίβεια: Ένα τέταρτο κατανεμήθηκε στον Αυτοκράτορα, τρία όγδοα δόθηκαν στη Βενετία ως αμοιβή για τη μεταφορά, τις προμήθειες και τη ναυτική υποστήριξη, και τα υπόλοιπα τρία όγδοα επρόκειτο να διανεμηθούν μεταξύ των Λατίνων ιπποτών ως τιμάρια^[1]. Στην πραγματικότητα οι Λατίνοι δεν ήλεγχαν ολόκληρη την περιοχή που διεκδικούσαν, επειδή υπήρχαν θύλακες αντίστασης με επικεφαλής βυζαντινούς ή τοπικούς αξιωματούχους.

Έτσι, η περιοχή του Ωρωπού ακολουθεί την πορεία του Δουκάτου των Αθηνών και των Θηβών, δηλαδή της λατινοκρατούμενης Αττικοβοιωτίας (1204-1456) – μέρος του οποίου αποτελούσε και το φέουδο Ωρωπού και Συκαμίνου με έδρα το Κάστρο του Συκαμίνου – αλλάζοντας διαδοχικά κατακτητές. Με βάση αυτή την πορεία, θα μπορούσαμε να χωρίσουμε τη  Φραγκοκρατία στην περιοχή του Ωρωπού σε πέντε περιόδους:

1.    την περίοδο των Ιωαννιτών Ιπποτών (Ιπποτοκρατία) (1100 – 1394),

2.    τη Γαλλική περίοδο, με τους Βουργουνδούς Ντελαρός (1204-1311),

3.    την Καταλανική περίοδο (1311 – 1388),

4.     τη Φλωρεντίνικη ή Ιταλική περίοδο, των Αντζαγιόλι/Αντζαγιώλων  (1388-1456),

5.    μία εμβόλιμη περίοδο Ενετοκρατίας (1397-1403).

Αρχικά, τον 12^ο αιώνα,  το Τάγμα των Ιωαννιτών Ιπποτών της Ρόδου εγκαθίσταται στα κάστρα του Συκαμίνου και του Ωρωπού (Ιπποτοκρατία). Το δεύτερο είχε οπτική επαφή με το κάστρο στο Συκάμινο αλλά και με το κάστρο στα Φύλλα Ευβοίας^[2].   Το Κάστρο του Συκαμίνου φαίνεται ότι ήταν ισχυρότερο του Ωρωπού και αποτέλεσε οχυρό και ορμητήριο των Ιππποτών οι οποίοι επόπτευαν το «πέρασμα» και έλεγχαν τους ταξιδιώτες. Πολλές φορές χρησιμοποιούσαν βία για να αποσπάσουν ό,τι πολύτιμο μεταφερόταν. Σήμερα, από το κάστρο αυτό δεν έχουν απομείνει παρά ελάχιστα, δυσδιάκριτα θεμέλια. Το κάστρο βρισκόταν στην κορυφή του υπερκείμενου λόφου στα βορειοδυτικά του χωριού.

Κατά τη Γαλλική Κυριαρχία (1204-1311), ο πάπας Ιννοκέντιος Γ΄ παραχωρεί το 1209 την ενορία του Ωρωπού στην Επισκοπή Αθηνών (και όχι στη Θήβα που τον διεκδικούσε). Επίσης, το 1255 ο ηγεμόνας της Αχαΐας  Γουλιέλμος Β΄ Βιλλεαρδουίνος συλλαμβάνει στον Ωρωπό και φυλακίζει στο κάστρο του Συκαμίνου τους δύο τριτημόριους της Εύβοιας επειδή δεν δέχονταν τον ίδιο ως τρίτο τριτημόριο (κάτι που ο Γουλιέλμος δικαιούταν «κληρονομικώ δικαίω»). Το 1278 ο Ωρωπός δέχεται πειρατική επιδρομή.

Η Καταλανική Κυριαρχία  (1311 – 1388) ξεκινάει με την εισβολή των Καταλανών (πρώην μισθοφόρων που αναζητούσαν την τύχη τους) στη Στερεά Ελλάδα και την κατάληψη της Βοιωτίας μετά τη μάχη της Κωπαΐδας (1311). Στη συνέχεια καταλαμβάνουν οριστικά το το Δουκάτο των Αθηνών και Βοιωτίας ολοκληρώνοντας την κυριαρχία τους. Σε αυτή την περίοδο αρχίζει η εγκατάσταση των Αρβανιτών στα χωριά της Βοιωτίας και της Αττικής, όπου χρησιμοποιήθηκαν ως μισθοφόροι αγρότες ή στρατιώτες από τους ηγεμόνες των περιοχών.

Εδώ φαίνεται ότι το Κάστρο του Συκαμίνου ήταν και το κέντρο διοίκησης της περιοχής καθώς εκεί βρισκόταν η κατοικία του εκάστοτε άρχοντα (επιλέγει ως κατοικία μία περιοχή πιο απομακρυσμένη από την πολυδιεκδικούμενη περιοχή του Ωρωπού και τον εύρωστο κάμπο της ο οποίος συχνά γινόταν πεδίο μαχών για την κατάκτησή του). Ωστόσο, οι Καταλανοί συνεργάζονται με τους Ιωαννίτες Ιππότες και έτσι το 1381 η Βασίλισσα της Αραγωνίας Μαρία η Σίβυλλα ζητάει από τον Μεγάλο Μάγιστρο των Ιωαννιτών Ιπποτών να διορίσει διοικητή του Συκαμίνου τον αδελφό της Βερεγγάριο Βάτλη.

Λίγα χρόνια αργότερα ξεκινάει η Ιταλική Κυριαρχία, με τη Βενετία η οποία έχοντας στην κατοχή της την Εύβοια, επεδίωξε να καταλάβει την παραλιακή ζώνη της Στερεάς Ελλάδας απέναντι από την Εύβοια σε βάθος 5 μιλίων. Τελικά οι Βενετοί γίνονται κύριοι του κάμπου του Ωρωπού, όχι όμως και του Κάστρου του Συκαμίνου το οποίο εξακολουθεί να παραμένει υπό καταλανική δοίκηση παρά το γεγονός ότι οι Καταλανοί εκδιώκονται το 1387 από τους Φλωρεντίνους.

Αυτό προκαλεί την αντίδραση των Βενετών και έτσι στις 9 Αυγούστου 1407 υπογράφεται συμφωνία κατά την οποία η Βενετία διατήρησε τον έλεγχο της παραγωγικής ζώνης του Ωρωπού, ενώ οι Φλωρεντίνοι κράτησαν τα κάστρα Ωρωπού και Συκαμίνου με την υποχρέωση να μη χτίσουν άλλα.

Οι Ιωαννίτες Ιππότες παρέμειναν στο Συκάμινο μέχρι το 1394, οπότε και το Δουκάτο πέρασε στην κατοχή του Αντώνιου Αντζαγιόλι που ήταν Δούκας των Αθηνών. Το φέουδο Ωρωπού και Συκαμίνου δίδεται τότε ως προίκα στην όμορφη αδερφή του, Λαοδάμεια, γνωστή και ως Δέσποινα του Συκαμίνου. Το 1424, η Λαοδάμεια παντρεύεται τον Ιταλό Φλωρεντίνο ευγενή Νερόντζο Πίτι και το ζευγάρι αναλαμβάνει την διοίκηση του φέουδου του Συκαμίνου.

Η Ιταλική περίοδος διοίκησης του Δουκάτου των Αθηνών από τον Οίκο των Αντζαγιόλι (1387-1460) είναι ίσως η καλύτερη περίοδος της Φραγκοκρατίας για τους ντόπιους κατοίκους, αφού τους παραχωρείται διοικητική αυτονομία που συμβάλλει στην ανακούφιση του πληθυσμού και στην άνθιση της οικονομίας. Αυτή πρέπει να είναι και η περίοδος της μεγάλης ακμής του Ωρωπού γενικά και της φράγκικης παροικίας του ειδικότερα, η οποία έφτανε περί τις 50 οικογένειες (την ίδια περίοδο ο Ωρωπός αριθμούσε 250-300 οικογένειες).

Την ύπαρξη της φράγκικης παροικίας αποδεικνύουν τα ευρήματα που αναφέρει ο ερευνητής Ι. Κουμανούδης με σπουδαιότερο ένα κιονόκρανο το οποίο φέρει φυλλώματα και θυρό που παραπέμπουν σε οικόσημο Φράγκου ηγεμόνα.Το μόνο κακό που συνέβη στο Δουκάτο κατά την περίοδο αυτή ήταν μία θανατηφόρος λοιμώδης νόσος η οποία ελάττωσε σημαντικά τον πληθυσμό της Αττικοβοιωτίας. Αυτό οδήγησε στο δεύτερο κύμα καθόδου των χριστιανών Αρβανιτών από τη Β. Ήπειρο στην Αττική και τη Βοιωτία.

Η οικογένεια των Αντζαγιόλι διατήρησε την περιοχή μέχρι το 1460, οπότε και κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς Τούρκους.  Ο τελευταίος δυτικός ηγεμόνας της περιοχής Ωρωπού και Συκαμίνου,  Νερόντζο Πίτι, εκδιώκεται και καταφεύγει μαζί με τη γυναίκα του Λαοδάμεια και τα έντεκα παιδιά τους στον ιδιόκτητο πύργο τους στην Παλιοπαναγιά, πλησίον των Θηβών, που παραμένουν Φραγκοκρατούμενες.

Η Φραγκοκρατία στην Ελλάδα, εκτός των άλλων, είχε και σημαντικές επιπτώσεις στη γλώσσα η οποία εμπλουτίστηκε με πολλές λατινικές δάνειες λέξεις. Τα φράγκικα τοπωνύμια αποτελούν την πιο σημαντική γλωσσική επίδραση που άσκησαν οι Φράγκοι: Μπελβεντέρε < Belvedere = Καλλιθέα, Καλοσκόπι. Μαλεβίζι < Malvezino = κακός γείτονας. Φράγκικης προέλευσης είναι τα βαφτιστικά Ανέζα (Agnes), Αμαλία (Amalie), Φλόρα (Flora), Μαργαρίτα (Margheritte), Λοΐζος (Loys), Στίνης (Estienne, Etienne). Επίσης λέξεις όπως αμαντίζω < amendrer = βελτιώνω, ασεντζίζω < assiger = πολιορκώ, ρόι, ρήγας < roy = βασιλιάς, ροΐνα, ρήγαινα < reine είναι γαλλικής προέλευσης. Ακόμη, λατινικοί στρατιωτικοί όροι και όροι φεουδαρχικού δικαίου, ριζώνουν στην ελληνική γλώσσα: φουσσάτο < fossatum castrum ή πρίγκηπας < princeps. Επιδράσεις έχουμε και στα βαπτιστικά ονόματα: Ιερώνυμος, Βαλεντίνος, Γάσπαρης, Γερώνυμος, Λοΐζος, Μπατής, Πασχάλης και Φενδερίκος.

 

Πηγές:

Βικιπαίδεια: Λατινοκρατία: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9B%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%BD%CE%BF%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%AF%CE%B1

Γκικάκης Ι. (2007), Η Ιστορία του Ωρωπού, Ωρωπός.

Ηλιάδης, Θ. (2001), Προκόνησος-Παλάτια-Νέα Παλάτια, Κοινότητα Νέων Παλατίων.

Κουμανούδης Ι. (1969), Συμπληρωματική έρευνα επί των χριστιανικών μνημείων του Ωρωπού, Δελτίον Χριστιανικής και Αρχαιολογικής Εταιρείας Αθηνών 5 [περίοδος Δ΄].

Ντοκυμαντέρ για τον Δήμο Ωρωπού:  https://www.youtube.com/watch?v=nwJSeJu8FcE

Leake William-Martin (2021), Περιηγήσεις στη Βόρεια Ελλάδα, μτφ. Στυλιανίδου Δώρα, εκδ. Εκάτη.

 

---

1.        Η ίδια η Κωνσταντινούπολη μοιράστηκε εξίσου μεταξύ του Αυτοκράτορα και των Βενετών.

2.         Κάποιοι μελετητές θεωρούν ότι τα δύο κάστρα είναι κατά πολύ αρχαιότερα της Φραγκοκρατίας, ενώ κάποιοι άλλοι συνδέουν το κάστρο του Ωρωπού με την ύπαρξη αρχαίας Ακρόπολης, χωρίς αυτό να έχει αποδειχθεί.